سیدعلی ربانی موسویان - استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی اسلامشهر

مفهوم شناسی صحیح واژه ها در معارف دینی از جمله علم فقه و اصول اسلامی از مهم ترین مسایلی است که اهمیت آن بر پژوهشگری پنهان نیست بالاخص از آنجا که در گزاره های دینی و فتاوی شرعی، احکام بر موضوعات حمل می گردد، قدم اول در درستی صدور فتوا فهم صحیح موضوع و تبیین دقیق مفهوم آن می باشد و الا موجبات خلط مبحث، اشتباه و صدور فتاوی خطا را فراهم می آورد. واژه و موضوع صحابه یکی از مفاهیم بنیادی است که بر اساس آن محدثین و اصولیین سخن فراوان گفته اند و احکام بسیاری را بر آن جاری ساخته اند اما به نظر می رسد مفهوم این واژه همچنان به درستی واکاوی و به دقت بررسی نشده و دچار ابهام می باشد. لغت، عرف و استعمالات قرآنی به روشنی نشان می دهد که در معنای صحابه، ملازمت و طول مصاحبت خوابیده و مصاحبت به خودی خود موجب هیچ شرافت و فضیلت و امتیازی نیست به طوری که در قرآن کریم حتی بر همراهی کافر و حیوان نیز مصاحبت اطلاق شده و در خارج نیز کفار و منافقین از نعمت رویت و مصاحبت رسول اکرم (ص) بهرمند شدند اما این مصاحبت فی نفسه موجب هیچ فضل و شرافتی برای آنان نشد. لذا صحبت تنها در صورتی موجب فضل می باشد که مصاحبت از نوع حقیقی و قلبی باشد نه صوری و ظاهری. در دیدگاه اصولین در تعریف صحابه نسبت به دیدگاه محدثین این تفاوت اساسی به چشم می خورد که اصولی، قیودی چون طول مصاحبت، تبعیت و اخذ از پیامبر (ص) را در تعریف صحابه لحاظ می کند ولی در نگاه محدث برای صدق عنوان صحابی، صرف رویت یا نهایت لقاء پیامبر(ص) در حال اسلام ولو برای یک بار کفایت می کند.در هر حال آنچه باید مورد توجه قرار گیرد این است که هرچه دایره شمول تعریف صحابه گسترده تر در نظر گرفته شود، به همان مبزان احکام مترتب بر این موضوع مانند عدالت صحابه باید محدودتر گردد. و نمی توان اصطلاح صحابی را در سنت نبوی بر معنای جدیدی که پس از زمان پیامبر(ص) وضع گردیده، حمل نمود

صحابه، تعریف، اصولیین، محدثین، طول ملازمت