حسن حیدرزاده سردرود - استادیار رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

توصیف درخت و تصویرسازی از آن، در شعر ناصرخسرو بسیار به چشم میخورد؛ به گونهای که کاربرد درخت و مترادفات و ملایمات آن در دیوان او حدودا سه برابر دیوان مسعود سعد است. همین وفور حضور بن مایه درخت در آثار او باعث برانگیختگی کنجکاوی نویسنده شد تا در پی پاسخ به این مساله برآید که آیا این توصیفات و ایماژها از نظامی خاص تبعیت می کند یا نه درخت از نمادها و آرکی تایپ های بسیار کهن در اساطیر و متون مذهبی بیشتر ملل است. در اساطیر، سنگنگاره ها، معتقدات، باورهای عامیانه و حتی هنر ایران نیز درخت حضور پر رنگی دارد. بهره گرفتن از ایماژ درخت در تصویر سازی و مضمون پردازی و بیان تمثیلی برخی مفاهیم در ادبیات فارسی نیز شایع است. ناصرخسرو علاوه بر اینکه مانند دیگر شاعران به توصیف درخت در موقعیت های گوناگون دست می یازد، سه ایماژ کهن الگویی نیز از این بن مابه به دست میدهد که پشتوانه یا عقبه بسیار کهن و شایع اسطوره ای دارد. این سه ایماژ متاثر از سه بنمایه اسطورهای درخت کیهان و درخت انسان و درخت معرفت است. این سه ایماژ در ساختاری نظاممند (شبکه ای/ زنجیره ای) در آثار او رخ می نمایند؛ بدین ترتیب که در اول این زنجیره، درخت کیهان قرار داده که میوه آن، انسان است. در حلقه رابط، درخت انسان دیده می شود که میوه آن، گاه عقل و گاه دین و گاه سخن است. در حلقه پایانی درخت معرفت است که به صورت درخت دین یا درخت خرد نمود مییابد که تقوی و سخن، میوه آن محسوب میشود.

ناصرخسرو، درخت، ایماژ، اسطوره، کهن الگو.