حامد فرجی - مدرس مرکز آموزش زبان فارسی و معارف اسلامی وابسته به جامعه المصطفی العالمیه
بهاءالدین اسکندری - دانشیار و عضور هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه

عارفان مسلمان در تبیین هستی و ارتباط عالمی سرشار از کثرت ها و ترکیب ها با خداوند به عنوان هستی صرف و وجودی یگانه و فارغ از هرگونه ترکیب و نیز هدف از آفرینش انسان و مسیر کمال و رستگاری او با طرح نظریه تجلی هم در قوس نزول و هم در قوس صعود گامی بلتد برداشتند. این تفکر با ظهور ابن عربی به نظامی منسجم و سازوار و کارآمد تبدیل شد و پس از او در مکتبی که خود پایه نهاده بود و توسط شاگردان مکتب او بسط و توسعه یافت و به تفکری غالب بدل شد. در این نظام و برای نخستین بار توسط خود ابن عربی نظریه انسان کامل مطرح شد که به ویژه با دستگاه فکری شیعیان سازگاری بسیاری داشت و خود مویدی بود بر باور مکتب تشیع در باب جایگاه ایمه اطهار. بیدل به عنوان شاعری عارف که ساختار فکری او در مکتب ابن عربی شکل گرفته در منظومه های خویش به ویژه در مثنوی محیط اعظم در کنار مباحث عرفانی بسیاری که مطرح ساخته از انسان کامل نیز سخن گفته است. از آنجا که به نظر می رسد حرف های این باب پیش از بیدل تمام شده است بیدل در این عرصه حرف جدیدی ندرد همچنان که بسیاری دیگر نیز. هنر بزرگ او ترسیم همان گفته ها در زبان شعر است بویژه با بیان سنگین و پیچیده ای که متاثر است از سبک هندی و در روزگاری که شعر دچار عوام زدگی است و بسیاری ازشاعران بیبهره از فضایل علمی، و این البته هنر کمی نیست

انسان، تجلی، انسان کامل، وحدت وجود، بیدل