حمیدرضا سروریان - استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تبریز
محمد بنیانی - استادیار دانشکده الهیات دانشگاه شیراز

با چشم پوشی از متون دینی، که بنا بر یک احتمال عامل اصلی شکل گیری نظریه عوض هستند، از آثار به جامانده از متکلمان اسلامی به دست می آید که نظریه عوض ابتدایا توسط برخی متکلمان متقدم معتزله شکل گرفته و سپس توسط سایر متکلمان عدلیه، اعم از معتزله و زیدیه و امامیه، طرح و بسط یافته است. زیرا افزون بر متکلمان معتزله، متکلمان زیدیه و شیعه و اشاعره نیز آن را به متقدمان معتزله نسبت داده اند. با گذشت زمان این نظریه دارای تغییر و تحولاتی بوده است، به گونه ای که بنا بر برخی تحلیل ها عوض انکار می شود و بنا بر برخی تفسیرها عوض تفضلی است و بنا بر برخی تحلیل های دیگر در مواردی عوض استحقاقی و در مواردی تفضلی است. در متون دینی به معنای عوض که همان معنای لغوی آن باشد با صرف نظر از قید استحقاق در آن اشاره شده است. به نظر می رسد که متکلمان اسلامی با تاثیرپذیری از روایات به پردازش نظریه و اضافه کردن قید استحقاق پرداخته اند

عوض، الم ابتدایی، مصلحت، لطف، استحقاق