انشاءالله رحمتی - دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

یکی از تعارض های اساسی در کلام (الهیات) و فلسفه دین، تعارض علم پیشین خداوند و اختیار بشر است. بدیهی است که درک صحیح از موضوع زمان و نسبت آن با خداوند، برای حل این تعارض بسیار تعیین کننده است. بر این مبنا، سه راه حل برای این تعارض ارایه شده است که میتوان از آنها به نظریه تعین ناپذیری آینده ، نظریه شناخت ناپذیری اعمال اختیاری آینده و نظریه لازمانی علم خداوند تعبیر کرد. در این نوشتار، ابتدا دو نظریه نخست تشریح و بر ناکامی هر یک به عنوان راه حلی برای این تعارض تاکید می شود. نظریه سوم نیز مورد نقد و نظر قرار گرفته است و در نهایت نشان داده می شود که این نظریه می تواند کامیاب ترین راه حل باشد. به علاوه، دیدگاه فیلسوفان مسیحی مانند آکوییناس، آنسلم و بویتیوس در خصوص این نظریه را متذکر شده و در نهایت، در پرتو تاملات حکیمان مسلمان و به ویژه قاضی سعید قمی، در تبیین آن کوشیده ایم.

علم مطلق، اختیار بشر، لازمانی، معیت سرمدی