حمیدرضا محب علی - کارشناس ارشد حفاظت و بهره برداری از منابع آب ، شرکت آب منطقه ای مرکزی
مسعود غفاری سروی - کارشناس ارشد حفاظت و مطالعات ، شرکت آب منطقه ای مرکزی

با توجه به کمبود سفره های آب زیرزمینی با کیفیت مناسب در قسمت های وسیعی از ایران و با عنایت به بالا بودن هزینه های اکتشافی و استخراجی منابع آب زیرزمینی ، حفاظت و کنترل بهره برداری از منابع آب شناخته شده از مراحل مهم مطالعات و حفاظت منابع آب می باشد. از طرفی با توجه به تغییرات رژیم هواشناسی و کاهش نزولات جوی در سنوات اخیر، حفاظت و تنظیم برداشت ذخایر استاتیکی و دینامیکی سفره آب زیرزمینی از مسایل مهم مطالعاتی می باشد. یکی از کارگاه های تامین آب در ایران از دیرباز قنوات بوده که نقش اساسی در تنظیم ذخایر آب زیرزمینی داشته و حفر و بهره برداری از قنوات در گذشته به علت کمبود تجهیزات موتوری و نیاز مبرم به آب کشاورزی و شرب و بهداشت توسط نیروی انسانی (مقنی ) انجام می گرفته و با توجه به حجم کم تخلیه در دشت ها قنوات در تنظیم ذخایر آب نقش اساسی ایفا می نموده اند. لیکن امروزه به علت کاهش منابع تغذیه کننده و افزایش حجم تخلیه آب زیرزمینی ( توسط حفر چاه های عمیق ) و همین طور با فزایش رشد جمعیت و بالا رفتن اراضی زیر کشت توسعه و بهره برداری از قنوات دیگر کارایی گذشته را نداشته و دارای مشکلات فنی ، حقوقی و اقتصادی ذیل می باشد : 1- تخلیه بی رویه و بدون کنترل منابع آب زیرزمینی در پایان فصل کشاورزی 2- هزینه بالای لایروبی و توسعه قنوات در اثر تغییرات سطح ایستابی سالانه در دشت ها به طوری که با تغییر یک متر افت سطح آب زیرزمینی حجم عظیمی از طول قنات (قسمت آبده ) نیاز به ادامه پیشکار ، پینه برداری و نهایتا توسعه قنات را دارد. 3- در طول قسمت آبده و حوضه آبریز قنات اراضی قابل کشت فراوان می باشد که به علت رعایت حریم فنی قنوات اراضی فوق بایر و متروکه گردیده است. 4- قنوات متروکه در داخل شهرها به صورت کانال فاضلاب گردیده و به صورت نواری از مواد زاید تاثیر زیاد بر روی محیط زیست و آلودگی سفره های آب زیرزمین دارد. 5- قنوات خشک و متروکه با توجه به قوانین توزیع عادلانه آب دارای حریم فنی بوده و هیچگونه منابع آبی جدید در حوضه آبریز قنوات نمی توان احداث نمود. لذا مدت ها اراضی کشاورزی منطقه بایر و بدون استفاده می گردد. 6- مشکلات قانونی در خرید و فروش حقابه قنات که با اسناد عادی برای شخص ثالث قابل اعتبار نیست. 7- مشکلات حقوقی ادامه پیشکار قنوات و یا احداث میله چاه و کوره جانبی جهت تملک اراضی غیر. 8- خطرات جانی میله چاه های متروکه قنوات و نشست زمین در داخل شهرها. آنچه در این مقاله مورد ارزیابی قرار می گیرد بررسی مشکلات توسعه و بهره برداری قنوات (بویژه موارد فوق الذکر) در حال حاضر دراستان مرکزی می باشد.

قنات ، مادر چاه ف هرنج ، ادامه پیشکار، آلودگی کیفی