محبوبه همتیان - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

یکی از بحث برانگیزترین بخش های مثنوی که همواره دیدگاه های متفاوتی در تاویل و تفسیر آن مطرح شده است، ابیات نخستین دفتر دوم آن است. در این ابیات، مولوی به صورت ضمنی و غیرصریح، درباره علت ایجاد وقفه در سیر سرودن مثنوی سخن می گوید؛ البته شارحان مثنوی نیز در تفسیر و شرح این ابیات و توجیه این تاخیر، مطالب گوناگون و مختلفی بیان کرده اند. در این پژوهش، با نگاهی متفاوت و با اندکی تامل در مفاهیم دیباچه های منثور مثنوی و مقایسه آن با مضامین ابیات پایانی دفتر اول، نخستین ابیات پیش گفتار دفتر دوم، و ابیات آغازین دفتر سوم، مطالب جدیدی درباره سبب تاخیر در سرودن این دفاتر به دست داده می شود. براساس نتایج این تحقیق و نشانه هایی که در ویژگی های ظاهر و غیرظاهر کلام در ابیات پایانی دفتر اول و در دیباچه و پیش گفتار آغاز دفتر دوم دیدهمی شود، این تاخیر از سویی متاثر از احوال متکلم است و از سوی دیگر، احوال مخاطبان و شرایط بافت موقعیتی عامل آن به شمارمی آید. با توجه به اینکه نتایج این پژوهش براساس روش تفسیر متن به خود آن متن بنا نهاده شدهاست، مطالب آن در توجیه فترت بین دو دفتر نخستین این منظومه و تاخیر در آغاز دفتر سوم به صواب نزدیک تر و با افکار مولوی منطبق تر است.  

اقتضای حال, تفسیر متن, دفتر دوم و سوم مثنوی, دیباچه های منثور, مولوی