حسین خندق آبادی - عضو هیات علمی بنیاد دائرهالمعارف اسلامی  
سیدحسن اسلامی اردکانی - دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب

در میان عالمان اسلامی تاکید ابوحامد محمد غزالی بر خودکاوی و خودشناسی در شناخت عوامل و موانع تحقق فعل اخلاقی، برجستگی ویژه ای دارد. نظر غزالی درباره این که چرا معرفت اخلاقی انسان لزوما به عمل اخلاقی متناسب با آن نمی انجامد به رای ارسطو نزدیک است که علاوه بر وجود معرفت ، غلبه بر ضعف اراده را نیز در این جا لازم می دانست. غزالی مراحل شش گانه ای برای شکل گیری عمل اخلاقی معرفی می کند که برای طی کردن آن لازم است تا افزون بر فراهم آوردن عوامل تحقق فعل اخلاقی ، موانع پیش پا نیز برداشته شوند. از سخنان غزالی در احیاء علوم الدین به پنج مانع می توان دست یافت. با تحلیل سخن غزالی درباره هر کدام از این موانع - به ویژه شیطان - و نظریه او درباره خواطر نیک و بد در درون انسان ، می توان احتمال بسیار داد که او منشا تمام آنها را درونی می داند ، نه وجود عاملی مستقل و خارج از انسان که به نحوی به درون او راه پیدا می کند. پذیرش چنین رایی تاثیرات مهمی در تلقی ، شناخت و معرفی عوامل و موانع اخلاقی و نیز در تربیت اخلاقی انسان دارد و می تواند به صورت رایی فراگیر ، حتی تا بیرون از مرزهای یک دین و مذهب خاص ، مطرح شود.

غزالی, معرفت اخلاقی, عمل اخلاقی, شیطان, خواطر