علی اصغر میرزایی مهر - دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علم و فرهنگ تهران
مهدی حسینی - استاد دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر. تهران . ایران

همین که نمونه های فراوانی از هنرهای تصویری با محوریت پیکر شاه و دیگر صاحبان قدرت و جاه از عهد فتحعلی شاه قاجار (1212-1250ه.) برجای مانده، نشانگر رونق هنرهای تصویری در آن روزگار است. پیکرنگاری ها از الگوهای مشترکی پیروی می کنند که ریشه در فرهنگ و آیین و ادب ایران زمین دارد. رعایت هرچه دقیق تر این الگوها را می توان در شمایل شاه سراغ گرفت. از این روست که، صدها تصویر از فتحعلی شاه در هیاتی ثابت و با ابزارها و کاربردهای مختلف بر دیوارها، بوم ها، کتاب ها، قلمدان ها و سکه ها برجای مانده است. پرسش این جاست که، الگوی اولیه چنین تصاویری چگونه پدید آمد پشتوانه های نظری و زیباشناختی آن کدام بود نظام حکومتی، از انتشار و پراکندن آن در سطح جامعه، چه هدفی را دنبال می کرد به نظر می رسد کنش گران عرصه هنر، در تعاملی مطلوب با راس هرم قدرت یعنی شاه، به درک متفاوتی از عملکردهای بالقوه و ارزش های نهفته تصویر دست یافتند؛ از این رو، با الگو قراردادن تمثال شاه، به عنوان نشان وحدت ملی و تکثیر آن به روش ها و اسلوب های گوناگون، از تصویر بهره برداری هایی کردند که پیش تر سابقه نداشت؛ از جمله: تصویر به مثابه هدیه ای تشریفاتی و درباری، تصویر به عنوان الگوی آرایشی و مد، تصویر به نشانه مرغوبیت کالا، تصویر به مثابه شمایلی آیینی و یا مذهبی. نتیجه کشف ارزش های تصویر است که اولین سکه های تصویری بعد از اسلام، نخستین نقش برجسته ها و حتی اولین سنگ قبرهای تصویری دوران اسلامی، در عهد فتحعلی شاه پدید آمده اند. این مقاله، به روش توصیفی – تحلیلی نوشته شده و اطلاعات ارائه شده در آن، تلفیقی از شیوه کتابخانه ای و میدانی است.

تصویر, فتحعلی شاه, پیکرنگاری, نقاشی قاجار