سمیه حاجتی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارس دانشگاه گیلان
احمد رضی - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان

تحلیل گفتمان و نظریه های مطرح در آن در دوره های اخیر زمینه و بسترهای مناسبی را برای بررسی ساختارهای متون فراهم کرده است. دیدگاه گفتمان دیالکتیکی پل ریکور از جمله این آراست که به تحلیل متن در سطحی فراتر از زبان و تاکید بر فضاها و زمینه های مفهومی شکل گرفته در آن توجه دارد. الهی نامه عطار نیشابوری از آثار کلاسیک ادب فارسی است که ساختار اصلی روایت آن بر محوریت گفتگو بنا شده است لذا قابلیت خوانشی نو از منظر این دیدگاه گفتمانی را داراست. در این پژوهش تلاش شده است با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد گفتمانی، گفتمان های شکل گرفته در الهی نامه شناسایی شوند و در دو سطح 1. ساختاری شامل: فاعل گویا، توزیع واژگانی، وجوه بیانی 2. محتوایی بنیان های مفهومی در دوآستانه معنایی و محکی، منشا گفتمان ها و شکل گیری خرده گفتمان سکوت مورد بررسی قرار گیرند تا تحلیل و قرائتی نو از متن متناسب با دیدگاه خواننده معاصر فراهم گردد. بررسی اثر از این منظر نشان می دهد که دو گفتمان دنیا گرایی و دنیا گریزی با مرکزیت خدا و انسان به صورت دیالکتیکی در الهی نامه شکل گرفته است. سه عنصر پدرسالاری، حاکمیتی و شناختی به عنوان منشا قدرت و سلطه گفتمان زاهدانه پدر قابل شناسایی است که نفوذ، غلبه و سیطره آن را بر هر دو گفتمان افزایش داده است. راه کارهای تلفیق و تفکیک دین و دنیا از سوی دو گفتمان پیشنهاد می شود و در سطح محکی نیز متناسب با سلطه گفتمان پدر مصادیق بیشتری برای شفاف سازی و متقاعد کردن فرزندان نسبت به آموزه های تعلیمی مطرح شده است.

تحلیل گفتمان, زهد, پل ریکور, مکالمه, فاعل گویا