محسن فرزین - استادیار، گروه منابع طبیعی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

روش های زیادی برای مطالعه پدیده های فرسایش و تولید رسوب مورد استفاده قرار می گیرند، با این وجود، روش و مدل مشخص و دیدگاه پذیرفته شده ای نسبت به این موضوع وجود ندارد و به قول لال (1985)، درک مفهومی ما از مسئله فرسایش و رسوبگذاری در سطح زمین کامل نیست، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، و تاکنون بیشتر روش های پژوهشی و مطالعاتی فرسایش و رسوب گذاری، هنر بوده اند تا علم . فرسایش به عنوان جابه جایی ذرات خاک، سنگ و مواد آلی در نهایت به نهشتگی رسوب منتهی می شود. آب، باد، نیروی ثقل، یخچال ها و برخی از انواع هوازدگی، عوامل دینامیک بیرونی تولید رسوب به شمار می روند؛ هر چند که هر کدام از این عوامل می تواند به صورت محلی و منطقه ای از اهمیت بیشتری برخوردار باشد، ولی مهمترین عامل فرسایش و نیروی انتقال رسوب، آب است. فرسایش آبی، حرکت انواع ذرات با اندازه های مختلف توسط قدرت آب و جریان رواناب است. مهمترین و بارزترین ویژگی ژئومورفیک مناطق خشک و نیمه خشک، جریان موقتی و سیلابی است که در بستر خشک رود و گاها رودخانه به وقوع می پیوندد؛ البته برخی از رودخانه هایی که منبع تامین کننده آب آنها خارج از منطقه خشک قرار دارد، استثنا هستند مانند رودخانه زاینده رود در ایران و نیل در آفریقا. از این رو، اهمیت نسبی فرآیندهای آبرفتی در این مناطق، به ویژه بزرگی و فراوانی عملکرد آنها، به طور چشمگیری در مقایسه با مناطق مرطوب متفاوت است. به دلیل پوشش گیاهی کم و هوازدگی فیزیکی شدید در مناطق خشک و نیمه خشک رسوب زیادی تولید می شود به طوری که فرسایش شدید و رواناب ضعیف و محدود در این مناطق، غلظت رودخانه را به طور قابل توجهی بالا می برد که علاوه بر افزایش بسیار زیاد قدرت تخریب رودخانه، رسوبات چشمگیری را نیز در فواصل مختلف از جریان اصلی، بر جای می گذارد. از طرف دیگر، فرسایش بادی هنگامی رخ می دهد که خاک بدون پوشش گیاهی در معرض باد پر سرعت قرار گیرد؛ وقتی که سرعت باد بر نیروی ثقل و چسبندگی ذرات غلبه کند، ذرات خاک و رسوب حرکت می کنند. باد نسبت به آب، قابلیت بسیار کمتری برای فرسایش و بلند کردن ذرات دارد و توانایی حمل ذرات بزرگ و درشت را ندارد، بنابراین، با باقی ماندن مواد و ذرات درشت (اساسا سنگ ها و خرده سنگ ها) در سطح زمین سنگفرش بیابان ایجاد می شود که خود، مواد ریزتر زیرین را از بادبردگی محافظت می کند. این درحالی است که چنانچه مواد ریزدانه دیگری توسط فرسایش آبی و جریان های سیلابی به محیط برداشت توسط باد حمل شود، مجددا مواد مورد نیاز فرسایش بادی و طوفان های گرد و غبار تامین می شود؛ برای نمونه، می توان به جریان های سیلابی ورودی به دشت ها و چاله های ایران اشاره کرد: جریان سیلابی همراه با مواد ریزدانه از ارتفاعات اطراف اقلید و آباده فارس منشا گرفته و وارد دشت و کفه ابرکوه شده و در آنجا نهشته می شود. این مواد به دلیل چسبندگی ناچیز بین ذرات از یکسو و نبود پوشش گیاهی و زبری موثر از سویی دیگر، به راحتی توسط باد جابه جا شده و فرسایش بادی را ایجاد می کند. به طور کلی، جریان ها و رواناب های بالادست، تاثیرگذارترین عامل بر میزان فرسایش و رسوب گذاری در نواحی پایین دست است. حمل مقادیر قابل توجهی از رسوبات ریزدانه به سوی نواحی کم ارتفاع و پست، چالش های مدیریتی ویژه ای را در کنترل فرسایش بادی دشت ها و چاله ها پیش رو می گذارد، چراکه که این نواحی را به منطقه برداشت توسط باد تبدیل می کند. از این رو، برای کاهش اثر و زیان های ناشی از فرسایش بادی رسوبات عظیم نهشته شده در پایین دست، ضروری است که ضمن شناخت و اطلاع دقیق از فرسایش آبی بالادست، فرآیندهای حاکم بر فرسایش آبی و رفتار رسوب انتقالی در مسیر حمل نیز تعیین گردد و تا حد ممکن از ایجاد فرسایش در نواحی بالادست و انتقال و حمل رسوب به نواحی پایین دست جلوگیری شود.

فرسایش آبی، فرسایش بادی، رسوب، ایران