محمد هادی همایون - دانشیار گروه فرهنگ و تمدن دانشگاه امام صادق(ع)
محمدرضا کوهکن - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق(ع)

در قرائت انقلاب اسلامی ایران از اسلام، حج و اربعین بعنوان دو منسک اجتماعی و دو کنگره بین المللی بزرگ جهان اسلام محسوب میشوند که به موجب ویژگی های منحصر بفرد آنها، ظرفیت بالقوه ای در اصلاح مسلمانان و امت اسلامی در بعد فردی و اجتماعی دارند، به شرطی که شناخته شده و در راستای بالفعل شدن آن تلاش هایی صورت گیرد. البته از آن جایی که پدیده اربعین در سالهای اخیر فروغ یافته، نظرات و آراء کمتری در خصوص آن در نسبت با حج وجود دارد. بیانات مقام معظم رهبری نیز در خصوص اربعین به مراتب کمتر از بیانات ایشان در خصوص حج است؛ اما به دلیل شباهت های فراوان حج و اربعین این سوال شکل گرفت که نظرات و توصیه های ایشان در خصوص حج تا چه میزان قابلیت تطبیق بر اربعین را دارد در صورت اثبات این تطبیق پذیری، افق جدیدی در برابر فعالان علمی و عملی اربعین قرار میگیرد که راهنمای آنان در تحقق ظرفیت های بالقوه اربعین برای اصلاح و تعالی سیاسی-اجتماعی جهان اسلام خواهد بود. در این پژوهش که با روش تحلیلی و توصیفی انجام پذیرفته، ابتدا برخی علل اهمیت حج از منظر آیات، روایات و اندیشمندان اسلامی ذکر شده و سپس قابلیت تطبیق پذیری آن با اربعین مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج بدست آمده حاکی از اشتراکات گسترده و وجود بسیاری از امتیازات حج در اربعین است، برخی با شدت کمتر و برخی با شدت بیشتر. سپس بر اساس این مشابهت یافت شده، بیانات مقام معظم رهبری در خصوص حج و میزان تطبیق پذیری آن با اربعین بررسی شد. برای این کار تمامی پیام های ایشان به کنگره عظیم حج، از سال 1368تا1396 و نیز برخی دیدارهای ایشان با کارگزاران حج مورد بررسی قرار گرفته و نکات مرتبط با ابعاد مختلف ارتباطات استخراج، و پس از عنوان گذاری و مقوله بندی، دسته بندی و تحلیل شده است. براساس مقدمات اثبات شده و با کمک استدلال های عقلی با روشی مشابه تنقیح مناط و نیز در نظر گرفتن منظومه فکری مقام معظم رهبری بعنوان یک کل یکپارچه، نتایجی بدست آمد که تطبیق پذیری غالب توصیه ها و نکات ایشان در خصوص حج، بر پدیده اربعین را نشان میداد که این امر به معنای گشوده شدن بابی جدید بر روی فعالان اربعین است تا توصیه ها و راهبردهای ولی امر مسلمین جهان درباره حج را خصوصا از منظر ارتباطاتی از زاویه دیگری نگاه کرده و در فعالیتهای علمی و عملی مربوط به این عرصه نصبالعین خود قرار دهند. ناگفته پیداست برای این کار شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عراق نیز باید در نظر گرفته شود

منسک اجتماعی، اربعین، حج، ارتباطات، مقام معظم رهبری