احمد دانایی نیا - استادیار گروه معماری دانشگاه کاشان
محمد فتاح پور - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه کاشان
محمدمهدی جلالی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه هنر اصفهان

بهره مندی از ریاضیات در معماری ایران عموما به دو صورت هندسه و تناسبات رایج بوده است. هندسه به عنوان ابزار تولید فرم در بناهای سنتی ایران، در بر گیرنده طیف های مختلفی از اشکال و احجام است که ترکیب آن ها با یکدیگر، فرم های مطلوب، هم به لحاظ زیبایی شناسی و هم به لحاظ سازه ای را ایجاد و به میزراث، باقی گذاشته است. از دیگر سو، تناسبات طلایی در راستای خلق فضاهای چشمنواز، برای معماران، دارای اهمیت بوده است؛ که به منظور استفاده از آنها در ساخته های خود تلاش های گسترده ای کرده اند. از جمله عناصر هندسی، چند ضلعی های منظم هستند؛ که مباحث زیادی را پیرامون روش ترسیم و خواص ذاتی خود ایجاد کرده اند. در ایران بسیاری از ریاضیدانان همانند ابوالوفاء بوزجانی و جمشید کاشانی تلاش داشتند که این روش ها و خواص را بصورت مکتوب گردآوری کنند. پنج ضلعی منتظم به عنوان عنصر کوچکی از این مجموعه ذاتا دارای ویژگی های نسبت های طلایی است. به همین جهت می توان آن را به عنوان نماینده ی هندسی این تناسبات معرفی کرد. در این مقاله تلاش بر این بوده است که اولا به طور کامل با خواص پنج ضلعی منتظم آشنا شده و سپس کاربرد آن در مسجد جامع عتیق اصفهان؛ که موزهای در دسترس از ادوار مختلف تاریخ معماری ایران است، بررسی شود. اهمیت این کار بر آن است که با کنکاش در این بنا می توان به جواب های سوال رسید که سطح آشنایی معمار سنتی ایران با پنج ضلعی تا چه حد بوده است و تا چه میزان از این شکل استفاده کرده اند استفاده فراوان از پنج ضلعی منتظم و شکل گیری مسجد جامع عتیق اصفهان در دوره های متفاوت، توسط معماران مختلف؛ نشان از سطح مهارت بالای معماران ایرانی در به کارگیری هندسه و به طور خاص پنج ضلعی است. در نتیجه، اشرافیت به این موضوع باعث به کارگیری پنج ضلعی منتظم هم در سازه و هم در تزئینات شده است. لذا تسلط به هندسه به عنوان یکی از اصول معماری ایرانی برای قرارگیری در مسیر معماری گذشته ضروری است. این مقاله از روش تحقیق کیفی با بررسی نمونه موردی استفاده شده است. پنج ضلعی منتظم به عنوان یکی از عناصر شکل دهنده ی تزئینات و سازهای مسجد جامع عتیق اصفهان کاربرد داشته است و استفاده ی وافر از آن نشان دهنده ی علاقه ی سازندگان به خواص و تناسبات حاصله از آن بوده است. در انتها این فرضیه مطرح می گردد که همان طور که از پنج ضلعی منتظم به وفور در مسجد استفاده شده است، استفاده از تناسابات طلایی را نیز می توان در نقاط مختلف مسچجد پیدا کرد، زیرا این شکل به عنوان نماینده ی هندسی نسبت های طلایی معرفی شده است.

پنج ضلعی، هندسه، تناسبات، نسبت طلایی، مسجد جامع عتیق اصفهان