بررسی حکایت های محیط اعظم بیدل دهلوی

شعر شگفت بیدل سرشار از جوانه های کلامی، جلوه های فلسفی و تجلی های عرفانی است. عرفان بیدل از آبشخوری عظیم بر خوردار است. بالیدن در سرزمین پر رمز و راز هندوستان و آشنایی با مکتب عرفانی شعرای عارفی چون سنایی، عطاv، مولانا، حافظ و از طرف دیگر بهره وری از اندیشه های ابن عربی جلوه و غنای خاصی به دیدگاههای عرفانی بیدل بخشیده است. هرچند اولین علت توجه سبک شناسان به شعر بیدل را می توان در زبان پیچیده و دیریاب او دانست؛ اما زبان بیدل در بیان حکایات روان تر می نماید. شاید علت استفاده اندک شاعر از حکایت را به دلیل علاقه و مهارت شاعر در مضمون آفرینی دانست، چه اینکه قالب حکایت مجال کمتری برای بروز این هنرنمایی خاص شاعر به او می داده است. البته از نظر نباید دور داشت که در بسیاری از موارد اگرچه زبان بیدل در حکایت پردازی سهل تر می نماید، ولی تزاحم بیان مطالب عرفانی گاهی سبب دیریاب شدن حکایتها شده است. برای فهم حکایات بیدل در مثنوی محیط اعظم ضرورتا باید با اندیشه های عرفانی او آشنایی داشت و دیگر اینکه با زبان ممتنع او نیز باید آشنا بود. در مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی انواع حکایات محیط اعظم که اکثرا دارای ساختاری کوتاه و موجزند از منظر محتوایی و شکلی بررسی شده اند. نتایج نشان می دهد در اکثر حکایات، محتوا با به کارگیری شیوه های بدیع معنایی و تمثیل های بکر و نماد پردازی به بهترین نحو منتقل شده است. اساس برخی حکایات بر تصویر آفرینی های زیبا از پدیده های بی جان نهاده شده است. جریان حکایت پردازی گاه به شیوه مناظراتی بدیع و بکر میان دو پدیده یا دو شیء سرانجام می یابد. دسته ای دیگر از این حکایات از اصول حکایت پردازی بی بهره اند. ناشناخته بودن شخصیت ها از دیگر ویژگی های حکایات بیدل است. علت این امر را می توان در توجه شاعر به بیان دیده گاههای خاص دانست. در کل مضمونی که در کنار اکثر حکایات منتقل می شود گونه ای از ساقی نامه سرایی است که به شیوه ای خاص در حکایات بیدل نمود یافته است که می توان آن را از ابتکارات بیدل دانست.

Keywords:

بیدل دهلوی , مثنوی محیط اعظم , حکایت , ساقی نامه