ژئواستراتژی و ژئوپلیتیک بحران آب ایران و خاورمیانه

موقعیت حساس و استراتژیک ایران در منطقه خاورمیانه و وجود بحران ها و عدم ثبات سیاسی در کشورهای مجاور و وجود چالش های سیاسی با همسایگان استراتژیک باعث به وجود آمدن تهدیدهایی برای امنیت جمهوری اسلامی ایران می شود. از بزرگ ترین تهدیدات فرامنطقه ای که حوزه نفوذ آن به این منطقه حساس و استراتژیک وارد شده است، ایالات متحده آمریکا است. آمریکا با تداوم حضور خود در منطقه و ایجاد روابط با دول همسایه ایران در شمال، جنوب، شرق و غرب در صدد ایجاد فضایی رعب انگیز و تنش زا در ارتباط ایران با کشورهاست. مخالفت ایران با طرح خاورمیانه بزرگ آمریکا در منطقه، به رسمیت نشناختن اسرائیل و احساس خطر آن دولت از ناحیه ایران، تاکید بر استقلال و پی گیری عزت مدارانه پرونده هسته ای منجر به احساس خطر از این ناحیه برای آمریکا و متحدانش شده است. به همین دلیل و بنابر اهمیت استراتژیک ایران و سیاستی که در قبال این دولت ها سر لوحه سیاست خارجی خود قلمداد کرده است، باعث مقابله شدید آمریکا با این کشور در فضای بین المللی شده است. استراتژی آمریکا در منطقه خاورمیانه در قبال ایران مبتنی بر محدود ساختن و منزوی کردن و به طور کلی حذف ایران از معادلات منطقه است و برای رسیدن به این مهم و نیز تسلط بر منابع اقتصادی و موقعیت استراتژیکی منطقه از تمامی ابزار دیپلماسی و حتی نظامی در مقیاس گسترده استفاده می کند. در دهه اخیر اولین چالش موجود در جهان موضوع جمعیت و دومین چالش آن موضوع کمبود و بحران آب شناخته شده است. با توجه به این که الگوی مدیریت آب در جهان تغییر کرده است مدیران باید درصدد رفع چالشهای هیدروپلتیک ناشی از عدم مدیریت صحیح منابع آب باشند. در این میان مرزها پدیده هایی هستند که اساسا ماهیتی انسانی دارند که انسان به واسطه درک اختلاف های میان خود، آنها را پدید میآورند و در زمینه مطالعاتی جغرافیای سیاسی، به عنوان یکی از موضوعهای محوری شمرده می شود. رودها نیز می توانند نقش مرز طبیعی را ایفا نمایند. رودهای مرزی به آبراههایی اطلاق میگردد که مرز میان دو کشور یا چند کشور را تشکیل می دهند. نقشه جهان بیانگر عدم انطباق مرزهای سیاسی با رودخانه های مرزی هستند. از جمله مناطق چالشبرانگیز رودهای مرزی آسیای مرکزی هستند. در این منطقه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور 5 جمهوری در حوضه رودهای آمودریا و سیردریا میتوان گفت که موازنه انرژی منطقه به هم خورد و کشورها میراثدار مدیریت نامنسجم و نادرست اتحاد جماهیر شوروی شدند. این مقاله با روشی توصیفی تحلیلی درصدد بررسی اختلافات ناشی از عدم مدیریت یکنواخت و منسجم منابع آبی در آسیای مرکزی میباشد و با بررسی دکترینهای حقوق بینالملل بهترین شیوه استفاده از منابع آبی را مدیریت مشترک میان کشورها مطرحمیکند. آب به عنوان مهم ترین عامل استمرار حیات بر روی کره زمین محسوب می شود که بودنش را چندان توجه نمی کنند ولی نبود آن بحران اساسی خواهد بود. در خوشبینانه ترین حالت در صورت وجود آب ولی ناسالم سازی آن باز هم در چرخه حیات دگردیسی حاصل خواهد شد. منطقه خاورمیانه یکی از مناطق استراتژیک جهان است که از دیرباز با مشکل کم آبی مواجه بوده و در سال های اخیر بر شدت کم آبی با تغییرات آب و هوایی زمین افزوده شده است. اما متاسفانه علارغم همه اهمیت آن توجه درخوری برای نیل به داشتن یک برنامه مدون و مشخص میان دولی به ویژه میان دولت های خاورمیانه صورت نگرفته و به نظر می رسد همگرایی در این زمینه علارغم ماهیت زیستی آن دستخوش هیدورپولیتیک شده است. در جنگ هایی که در خاورمیانه صورت پذیرفت جهان بارها شاهد آتش زدن اسکله و سکوهای ذخایر نفتی درون خشکی و دریا و بستن سد ها و تخریب منابع آب برخی سرزمین ها که مصداق آن فعالیت های سبعانه داعش در این زمینه بوده است صورت گرفت. اما علارغم علم به این فعالیت های تخریبی آبی-زیستی سازمان های بین المللی برنامه عملیاتی کاآمدی چه با کاربست های اقناعی، تشویقی و چه تنبیهی نداشته اند. به نظر می رسد این عنصر حیاتی شدیدا دستخوش سیاست های خصمانه ملی گرایانه قرار گرفته است و این در حالی است که سفره زیر زمینی آب ها همچون سطوح زلزله ارتباط تنگاتنگی با کشورها دارند و این حق انسانی هیچ کشوری نیست که بر مشکلات آشامیدنی و آبی یکدیگر بیفزایند. تامین منابع آب از جمله نیاز های اساسی جهان در دهه های آینده است. نتایج گزارشی که به تازگی منتشر شده نشان می دهد دست کم سی و سه کشور تا سال 2040 در معرض بحران آب قرار خواهند گرفت. این مسئله می تواند به تشدید تنش ها در کشورهایی که درگیر مناقشات هستند، منجر شود. محققان موسسه منابع جهانی با استناد به مجموعه ای از الگوهای آب و هوایی و نیز سناریوهای اجتماعی-اقتصادی، بحران آب را در یکصد و شصت و هفت کشور جهان طبقه بندی کرده اند. 9 کشوری که طی بیست و پنج سال آینده از نظر منابع آبی در بحرانی ترین وضعیت قرار خواهند گرفت در منطقه خاورمیانه واقع شده اند: بحرین، کویت، فلسطین، قطر، امارات عربی متحده، اسرائیل، عربستان سعودی، عمان و لبنان. ( 1 ) کارشناسان امور آب پیش بینی می کنند در آینده نه چندان دور، تنش ها درگیری های ملی منطقه ای و بین المللی بر سر مسئله آب بیشتر خواهد شد و از آنجا که نیاز به این مایه حیاتی در بخش های مختلف افزایش می یابد دور از ذهن نخواهد بود که جنگ های آینده بر سر منابع آب صورت بگیرد. هم اکنون آب در روابط بین الملل به سمئله ای بسیار تعیین کننده تبدیل شده است. از جمله در منطقه جنوب غرب آسیا و در کشورهایی نظیر ترکیه، ایران، عراق، اردن و... این مسئله می تواند در روند مناسبات منطقه ای و تعاملات و تنازعات و روابط میان کشورهای منطقه تاثیرگذار باشد. این تحقیق با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و منابع اینترنتی و اسنادی سعی در پاسخگویی به این سوال اصلی را دارد که بحران آب چه تاثیری در روند مناسبات منطقه ایو منازعات آینده در جنوب غرب آسیا دارد نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که با توجه به گستردگی جایگاه ژئوپلیتیک آب در استراتژی های منطقه ای و بین المللی آب پایه و اساس منازعات در مناطقی که با کمبود آب مواجه هستند خواهد بود. بخش اعظم جنوب غرب آسیا به دلیل واقع شدن در کمربند بیابانی و برخورداری از آب و هوای خشک و نیمه خشک و قلت نزولات جوی همواره با بحران آب مواجه بوده است که گاها به عنوان عامل سیاسی به اشکال مختلف در امور منطقه رخ می نماید و زمینه ساز کشمکش و تعارضات بین کشورهای منطقه می باشد و عامل اصلی بحران و درگیری در آینده خواهد بود. که لزوم تدوین سیاست های ملی و منطقه ای و حتی جهانی را در این رابطه می طلبد.

Keywords:

هیدروپلتیک مرز , رودهای مرزی , آسیای مرکزی , چالش های مدیریتی , مناسبات منطقه ای , بحران آب , ژئوپلیتیک آب , جنوب غرب آسیا