محمدرضا شهیدی پاک - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز. تهران. ایران

یکی از مباحث استراتژیک میان رشته ای در حوزه علوم انسانی سازمان اداری و تشکیلات دولت است که مایه حیات و توسعه واستمرار پیشرفت سیاسی اقتصادی و اجتماعی و حفظ امنیت هر کشور است. پزوهش حاضر بخشی از کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی (1389)، تاریخ تشکیلات عربی اسلامی دولت حفصیان (1383 /1397)، تاریخ دیوان سالاری دولت سلجوقیان ( 1397) و مقالات انقلاب اداری سامانیان (1390) تحلیل فرایند دیوان سالاری ایرانی و تشکیلات اسلامی در قرون وسطی بر اساس کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی، تشکیلات اسلامی و دیوان سالاری ایرانی عهد صفویه، و علم دولت در تمدن اسلامی ( 1397) است. در کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام ، چهار نظریه در مورد خاستگاه تشکیلات اسلامی مطرح شده است و در مورد ریشه عربی و ایرانی و رومی و بیزانسی و اسلامی آن مطالبی ذکر شده است، اما دلایل متعدد نشان میدهد که تشکیلات اسلامی داری خاستگاه ایرانی است. ایران باستان تا ظهور اسلام سه دوره پیشرفت و توسعه دیوان سالاری از عصر هخامنشی تا ساسانی را تجربه کرده بود و میراث عظیم تجربه اداری ایران باستان ، سرمایه نخست برای تاسیس نخستین دولتها در حوزه اسلامی در بدو تاسیس و در عبور از دیوانسالاری ایرانی به اسلامی و در استمرا آن شد. این مطلب در واژه و الفاظ و در محتوی و روش و سامانه های و سازمان ها و مناصب وجود دارد. تبار واژه های دیوان، طراز، کاردان، وزیر و منصب دبیر و کاتب به دیوانسالاری ایران باستان میرسد. پژوهش حاضر تطور تاریخی پیدایش و فرازمندی دیوان سالاری ایرانی از صدر اسلام تا دوره معاصر را در آیینه مدارک لغت شناسی و تاریخ موسسات تمدنی جوامع مسلمان، نشان داده است. پیدایش و فرازمندی و استمرار روح و ماهیت و پیکره و حتی واژگان و الفاظ دیوان سالاری ایران از بدیهیات تاریخ تشکیلات اسلامی و ایرانی و عربی است که مورد تحقیق و بررسی بسیاری از محققان داخلی و خاورشناس خارجی قرار گرفته است و در زبان فارسی کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی چنانکه در مقدمه آن امده است چهار نظریه را در مورد فرازمندی و پیدایش تشکیلات اسلامی مطرح کرده است و با مدارک متعدد نظریه اصالت ایرانی تشکیلات اسلامی را تایید و بررسی کرده است و فهرست کتاب و محتوی کتاب بررسی و معرفی همین فرازمندی و استمرار دیوان سالاری ایرانی در ادوار مختلف تشکیلات اسلامی از دولت پیامبر خدا تا دولت صفویه و قاجار و دولت عثمانی در محدوده پهناور امپراطوری اسلامی از شرقی ترین نقطه آن تا بلاد غرب اسلاممی در مغرب و آندلس است. یکی از تحقیقات بسیار مورد علاقه محافل اکادمیک اروپا تحقیق در ریشه و اشتقاق زبانهای باستانی شرقی و ادبیات اداری آنها است. منابع شرق شناس مثل کوهن و اشپولر بر به کارگیری کارمندان و دبیران محلی ساسانی و بیزانسی برای اداره امور بوسیله دولت امویان و دولت عباسی تصریح کرده اند که تشکیلات اداری اسلامی به تدریج و به کندی و با تاخیر شکل گرفت. پژوهش حاضر پیدایش و فرازمندی و استمرار دیوان سالاری ایرانی در تشکیلات اسلامی بوسیله دولتهای مختلف را اثبات و بررسی کرده است بررسی پیدایش، پیوستگی و استمرار آن در ایران نشان میدهد رابطه مستقیم بین توسعه تشکیلات و حیات جوامع وجود دارد و جوامع ایرانی پس از رکود و فساد و مرگ نظام اداری دچار انحطاط شدند و احیا آنها منوط به نوزایی در نظام اداری و تشکیلات ایرانی و اسلامی است. این پیوستگی و فرازمندی دیوان سالاری ایرانی از بدیهیات تاریخ ایران است که محمدی در تاریخ و فرهنگ ایران و زرین کوب و نوذری وزیدان و فرای و اشپولر و براون و کریستن سن و بسیاری از محققان داخلی و خارجی در بررسی تاریخ ایران بعد از اسلام و عبور از دوره باستانی به اسلامی، آن را مطرح کرده اند و کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام (1389) آن را به صورت تحلیل تاریخی و نظریه پردازی پیوستگی کارکرد اجتماعی آن را در ساختار تشکیلاتی دول ایرانی و جوامع ایرانی نشان داده است. یک طبقه اجتماعی ایران باستان که در ادوار دول مختلف ایران بعد از اسلام جایگاه ممتاز اداری خود در اقشار مردم و سامانه قدرت حفظ کردند، دارای کارکرد در ساختار اجتماعی قدرت در ایران است این طبقه عامل پیدایش و فراز مندی و پیوستگی دیوان سالاری ایرانی است. ابن مقفع، ابو علی بلعمی، ابن عمید قمی، نظام الملک، نصیرالدین طوسی سلسله ای از دانشمند ان ایرانی هستند که نقطه مشترک آنها قدرت اداری و مقام کاتب به عنوان واحد اداری دیوانسالاری ایرانی است و همین افراد عامل پیوستگی دیوان سالاری ایران درا دوار تاریخ ایران بعد از اسلام هستند. پژوهش حاضر بوسیله برخی با تغییرات الفاظ و بازی با کلمات مورد انتحال قرار گرفته است.

دیوان، دبیر، کاتب، سامانیان، تشکیلات اسلامی، دیوان سالاری ایرانی، تاریخ تشکیلات در اسلام