علی نخ زری مقدم - عضو هیات علمی/ دانشگاه گنبد کاووس
ناصر صمصامی - کارشناسی ارشد آگرواکولوژی، دانشگاه گنبد کاووس
اسماعیل قلی نژاد - دانشیار، گروه علمی علوم کشاورزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
علی راحمی کاریزکی - استادیار گروه زراعت، دانشگاه گنبد کاووس

چکیده سابقه و هدف: تنش خشکی یکی از عوامل مهم غیرزیستی است که رشد و عملکرد گیاه را تحت تاثیر قرار می دهد. زراعت سویا در اغلب کشورهای دنیا به‎منظور تولید روغن، پروتئین های گیاهی و علوفه صورت می گیرد. در نظام های کشاورزی پایدار کاربرد کودهای زیستی از اهمیت ویژه ای در افزایش تولید محصول و حاصلخیزی خاک برخوردار است. قارچ های میکوریزا با ایجاد رابطه همزیستی با ریشه گیاهان از طریق افزایش جذب آب، افزایش مقاومت در برابر تنش های زنده (عوامل بیماریزا) و غیرزنده (خشکی و شوری) سبب بهبود رشد و نمو و عملکرد گیاهان می شوند. لذا این تحقیق با هدف بررسی اثرات کمبود آب بر صفات مهم زراعی، عملکرد دانه و شاخص برداشت روغن و پروتئین دانه سویا رقم کوثر تحت شرایط تلقیح میکوریزا آربوسکولار و باکتری ریزوبیوم در ارومیه انجام شد. مواد و روش ها: آزمایش در سال زراعی 1396 در مزرعه تحقیقاتی هنرستان کشاورزی شهرستان ارومیه به صورت طرح اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. عامل اصلی آبیاری در سه سطح شامل آبیاری مطلوب (آبیاری بعد از 70 میلی متر تبخیر)، تنش ملایم خشکی (آبیاری بعد از 110 میلی متر تبخیر) و تنش شدید خشکی (آبیاری بعد از 150 میلی متر تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A)، عامل های فرعی قارچ میکوریزا در سه سطح شامل بدون میکوریزا، گونه Glomus mosseae و گونه Glomus intraradices و باکتری ریزوبیوم در دو سطح شامل عدم تلقیح و تلقیح با باکتری Rhizobium japonicum بود. یافته ها: در شرایط تنش خشکی شدید در مقایسه با شرایط آبیاری مطلوب، میزان شاخص سطح برگ، قطر ساقه، ارتفاع بوته و عملکرد دانه به ترتیب به میزان 60، 31، 11 و 22 درصد کاهش یافت. در هرسه شرایط مختلف آبیاری، تلقیح با قارچ میکوریزا گونه Glomus mosseae و گونه Glomus intraradices در مقایسه با عدم تلقیح، ارتفاع بوته، قطر ساقه، شاخص برداشت روغن و پروتئین، شاخص سطح برگ و عملکرد دانه را افزایش داد اما میزان پرولین را کاهش داد. در شرایط آبیاری مطلوب، تنش خشکی ملایم و شدید، تلقیح با باکتری در مقایسه با عدم تلقیح با باکتری، عملکرد دانه را به ترتیب 17، 19 و 17 درصد افزایش داد. تلقیح با قارچ گونه Glomus mosseae و گونه Glomus intraradices در مقایسه با عدم تلقیح میکوریزا، عملکرد دانه را به ترتیب 13 و 8 درصد افزایش داد. بیشترین درصد کلونیزاسیون ریشه از قارچ نوع گونه Glomus mosseae (80/48 درصد) حاصل شد. تلقیح با باکتری در مقایسه با عدم تلقیح، درصد کلونیزاسیون ریشه را حدود 17 درصد افزایش داد. تلقیح با باکتری در مقایسه با عدم تلقیح، درصد نیتروژن را حدود 8 درصد افزایش داد. تنش خشکی ملایم درصد نیتروژن دانه را افزایش داد. نتیجه گیری: تنش خشکی، صفات فنولوژیک مانند طول دوره رشد و زمان تا شروع دوره گلدهی، صفات موفولوژیک مانند قطر ساقه، طول غلاف و ارتفاع بوته، صفات کیفی مانند درصد و عملکرد نیتروژن، شاخص برداشت روغن، صفات فیزیولوژیک مانند شاخص سطح برگ، عملکرد دانه و کلونیزاسیون ریشه گیاه سویا رقم کوثر را به طور معنی داری کاهش داد در حالی که موجب افزایش پرولین گردید. تلقیح با قارچ میکوریزا به ویژه G. mosseae و تلقیح با باکتری ریزوبیومی از طریق افزایش دسترسی گیاه به آب و عناصر غذایی توانست موجب افزایش کلیه صفات مورد مطالعه شود. همچنین حضور این ریزجانداران در هر سه شرایط آبیاری، پرولین را کاهش و در نهایت عملکرد دانه را افزایش داد. بنابراین می توان با تلقیح قارچ میکوریزا به ویژه G. mosseae و باکتری Rhizobium japonicum شرایط را برای بدست آوردن حداکثر عملکرد کمی و کیفی در گیاه سویا در شرایط مختلف رطوبتی فراهم کرد تا علاوه بر کاهش اثرات تنش خشکی، مصرف کودهای شیمیایی را نیز کاهش داد.

باکتری , پروتئین , شاخص سطح برگ , عملکرد دانه , میکوریزا