هادی بابائی فلاح - دانشجوی دکتری تخصصی رشته هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی، تبریز، ایران
مهدی مهدی زاده - دانشیار دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی، تبریز، ایران
محمد خزایی - استاد گروه هنر اسلامی دانشگاه تربیت مدرس/ تهران/ ایران

  ابلیس، شخصیتی مهم در داستان آفرینش است. او که سابقه طولانی در عبادت پروردگار داشته، پس از تمرد از دستورات خداوند، از بارگاه الهی رانده می­شود. در منابع مکتوب، او و یارانش پس از رانده شدن از بارگاه الهی، با نام کلی شیاطین نیز معرفی شده­اند. در سنت کتاب­آرایی ایرانی، نیاز به ساخت تصویر برای شیاطینی که در داستان­های مکتوب مورد اشاره قرار گرفته­اند، باعث شد تا هنر نگارگری شاهد نمونه­های بدیعی از تصاویر ابلیس و یارانش باشد. این مقاله از طریق یک مطالعه توصیفی و تحلیلی و با رویکرد نشانه­شناسی و به شیوه کتابخانه­ای، یافتن وجوه بصری رایج برای تصویر کردن شیاطین و درک فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم این موجودات را در دستور کار خود داشته است. پرسش­های مطروحه در پژوهش، چگونگی توصیف شیاطین در متون مکتوب، وجوه بصری رایج برای ترسیم ایشان و درک فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم این موجودات در نگارگری قدیم را مورد جستجو قرار داده است. نتیجه پژوهش، به رغم اعلام شباهت ظاهری شیاطین با آدمیان، دیوان و گروه­هایی از جنیان و خازنان جهنم و ذکر دشواری تشخیص این موجودات در نگاره­ها، آشنایی با موضوع و داستان هر نگاره را راهگشای تشخیص پیکره شیاطین دانسته است. فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم شیاطین نیز به رغم وابستگی به آگاهی مخاطب از موضوع نگاره­ها، در دو شکل دیوآسا و انسانی جلوه­گر شده که هر یک مبتنی بر داستانی است که نگاره روایت می­کند. بنابراین، نگارگران قدیم ایران، با توجه کامل به مضمون داستان ها، شیاطینی مطابق با فحوای کلام روایات را ترسیم می کرده­اند.

هنرهای تجسمی, نگارگری ایرانی, فرهنگ بصری, تصویر شیطان