عبدالعلیم برهانی - دانش پژوه دکتری قرآن و علوم سیاسی
مصطفی کورکور کشکلی - دانشجوی گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم

دو واژه طاغوت و استکبار از مفاهیم سیاسى است که در ادبیات مسلمانان، به منظور تفکیک و طبقه بندى نظام هاى سیاسى دینى و غیر دینى مورد استفاده قرار مى گیرند. این دو مفهوم در قرآن نیز کاربرد وسیع یافته است. پرسش اساسى تحقیق این است که آیا میان این دو واژه در قرآن همسانى و همپوشانى وجود دارد یا دو واژه، از دو نوع نظام سیاسى متمایز حکایت می کنند فرض اولیه این است که دو واژه طاغوت و استکبار حکایت از دو گانگى نظام سیاسى دارند؛ در غیر این، معنا ندارد قرآن از دو مفهوم متمایز، براى تعریف و نشانه گذارى یک نوع نظام سیاسى بهره گیرد. با تدبر در معانى آیات، مقایسه میان دو واژه طاغوت و استکبار و بررسى مصادیق و موارد استعمال دو واژه، روشن مى گردد که طاغوت و استکبار به لحاظ معنا و منشا نزدکی و مرتبط به همدیگرند، در برخى مصادیق و ویژگى ها همسانى و همپوشانى دارند، هر دو نظام سیاسى (طاغوتى و استکبارى) فاقد مشروعیت الهى، در تقابل با حکومت دینى و مانع تحقق ولایت (تشریعى) خداوند هستند. انبیا و پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز همواره با هر دو نظام به مبارزه بر خاسته اند. با همه این موارد، اما شاهدیم که تفاوت هاى در شیوه برخورد قرآن با این دو نظام نیز وجود دارد. قران در مبارزه با طاغوت از شیوه استدلال و منطق بهره جسته، نرمش و انعطاف پذیرى در سخن گفتن با طاغوت را سفارش کرده است. اما نسبت به پدیده استکبار برخورد قرآن شدیدتر، کارنامه مستکبران در تمامى ابعاد سیاه تر، حضور و پیامدهاى استکبار در جامعه به مراتب، مخرب تر معرفى شده است. مستکبران در قران عامل تهدید و استضعاف ملت ها، باعث سلب امنیت و آزادى انسان ها، پیشگام جرم و جنایت در جامعه معرفى شده است. صفت استکبار در قرآن همواره به ابلیس، کفار، معاندان حق و دشمنان انبیا نسبت داده شده است. با آنک ه اجتناب از طاغوت نیز، روى دیگرى سکه ایمان معرفى شده است؛ اما صفت طاغوت در مواردى به مطلق انسان نسبت داده شده است. در وجود انسان هاى مومن نیز گاهى روحیه طغیان و تسلیم ناپذیرى به وجود مى آید؛ شواهدى تاریخى نیز گواهى این حقیقت است. در روایات معصومین علیهم السلام نیز حکومت هاى به عنوان مصداق طاغوت معرفى شده اند که به ظاهر مسلمان بوده اند؛ اما حق ولایت و حاکمیت الهى امامان را غصب کرده اند. بنابراین میان طاغوت و استکبار در قرآن، حداقل ترادف و نسبت تساوى بر قرار نیست و دو واژه حکایت از دو نوع نظام سیاسى غیر دینى دارد؛ که تنها در برخى مصادیق، اهداف و ویژگى ها با هم اشتراک و همسانى دارند و برخورد قرآن نیز با دو نظام یکسان نبوده است.

طاغوت، استکبار، قرآن کریم، ارتباط، معنى، مفهوم