تحلیل تصویر بازتاب یافته از نهاد علم در ایران عصر شاه سلیمان صفوی در سفرنامه کمپفر

مسافران نویسنده یا نویسندگان مسافر، جهانگردان و آثارشان و کلا هرآنچه این گروه با خود از سرزمینی به سرزمینی دیگر می برند، در مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، هم از مهمترین عوامل و زمینه های برقراری ارتباط میان خودی و دیگری به حساب می آیند و هم ارایه کننده تصویر دیگری. شاخه ای از ادبیات تطبیقی که به مطالعه و تحلیل تصویر شکل گرفته از ملتی در آینه فرهنگ و ادبیات ملتی دیگر می پردازد، تصویرشناسی نامیده می شود؛ به تعبیر روشن تر تصویرشناسی، یکی از زمینه های پژوهش در ادبیات تطبیقی است که به شناخت تصویر خودی در آینه ادبیات و فرهنگ دیگری می پردازد. تصویرشناسی در سفرنامه ها به عنوان یکی از زیرشاخه های مهم این زمینه پژوهشی، پس از تبیین و توصیف دقیق تصویر ارایه شده در اثر مورد مطالعه، ضمن بررسی و بیان دلایلی که در ایجاد تصویری خاص از چهره یک ملت در ذهن دیگری نقش داشته است، می کوشد به نقد و ارزیابی، تبیین زمینه های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی موثر در شکل گیری آن و ... بپردازد. در این مقاله، ضمن معرفی اجمالی تصویری که انگلبرت کمپفر، جهانگرد و نویسنده آلمانی، از مدرسه، مدرس، علم و طلبه در ایران و بویژه اصفهان مقارن حکومت شاه سلیمان صفوی (شاه صفی دوم) ارایه کرده است، به برخی از زمینه های شکل گیری آن اشاره شده است. مطابق گزارش کمپفر، آموزش ها بهروز، کاربردی و عمیق نیست. صدور ابلاغ استخدام یا به کارگیری استاد، از جانب شاه و با موافقت یا تایید صدر صورت می گیرد. اختیار تام صدر-که خود او با وسواس و دقت بسیار و براساس معیارهای سیاسی، مذهبی منطبق بر ایدئولوژی حاکم انتخاب می شود، در نصب و عزل استاد، مدیریت منابع مالی مدارس و نظارت بر آموزش، آن را ایدئولوژی زده می کند. برخی زمینه های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی موثر بر شکل گیری این تصویر عبارتند از: سنت آموزشی دیرپای حاکم بر مدارس هم ساخت نظامیه و تاثیرات آن، جامعه متمایل به کاهلی، بویژه کاهلی علمی- تحقیقی و برخی مهاجرت های تاریخی که به جدال و تقابل گرایش های علمی و نهایتا حذف گروهی از علما و علوم منجر شده است.

Keywords:

ادبیات تطبیقی , مکتب فرانسوی , تصویرشناسی , سفرنامه کمپفر , نهاد علم , عصر صفوی.