زینب زرهانی - دانش آموخته دکتری ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی
غلامعلی فلاح - استاد ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی

در حماسه، رجز ابزاری کلامی در نبردهاست که دو رقیب در جهت اثبات برتری خویش و تضعیف روحیه حریف و ارعاب او به کار می گیرند. در این پژوهش با این فرض که می توان از رجز خوانشی گفتمانی داشت، رجزهای داستان رستم و خاقان چین براساس الگوی مربع ایدئولوژیک در نظریه ون دایک در تحلیل گفتمان انتقادی مورد بررسی قرار گرفت . برآیند پژوهش نشان می دهد که در این داستان فضای تخاصم به وسیله راهبردگفتمانی قطب بندی بین دو گروه ایرانیان و تورانیان بازنمایی شده است و رجزها را بر این اساس می توان گزاره هایی گفتمانمدار دانست که کنشگر هر قطب بر برتری خویش و ضعف رقیب تاکید می کند و همچنین نقاط منفی خویش و وجوه قدرت رقیب را نادیده می گیرد که این ساختار در چارچوب مربع ایدئولوژیک قابل تبیین است. از نظر تحقق ادعاهایی که دو قطب در رجزها عنوان می کنند، ادعای قطب ایرانی مبنی بر پیروزی و ازبین بردن رقیب همواره تحقق می یابد اما رجزهای کنشگران تورانی علی رغم قدرتمندی آن ها در روبارویی با قطب ایرانی مجال تحقق پیدا نمیکند که این امر از نظر گفتمانی باعث تاکید بر ایدئولوژی برتری گفتمان ایرانی و بازنمایی مثبت آن و همچنین بازنمایی منفی گفتمان غیرایرانی با تاکید بر شکست پذیری آن می شود.

رجز، شاهنامه، تحلیل گفتمان انتقادی، مربع ایدئولوژیک، رستم و خاقان چین