اسماعیل سلیمی - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تهران و امریه اداره میراث فرهنگی مهاباد
جمیله صلح جو - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان
منصور محمودنژاد - دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری و عضو نظام مهندسی ساختمان بوکان

در دوره های اولیه تشکیل تصوف بتدریج صوفیان با محوریت مشایخ برجسته، خانقاه ها را به عنوان بزرگترین و گسترده ترین نهاد اجتماعی متصوفه تشکیل دادند. پس از تثبیت تصوف، خانقاه در عرفان اسلامی- ایرانی به عنوان جایگاه تجمع مشایخ و صوفیان و در نتیجه تربیت مریدان قرار گرفت. در دوره قاجاریه در شهر مهاباد دو بنای، خانقاه شیخ حسام الدین و شمزینان بنا نهاده شده اند که در این میان تنها خانقاه شیخ حسام الدین به لحاظ ساختار اولیه باقیمانده، و بعد از حوض خانه ها از مهمترین فضای شهری عصر قاجاریه در مهاباد محسوب میشود. در نوشتار حاضر هدف این است که به مطالعهای بنای خانقاه شیخ حسام الدین در مهاباد پرداخته شود. این سوالها مطرح است که؛ احداث این گونه بناها از جمله خانقاه شیخ حسام الدین در شهر مهاباد به چه دلیل بوده است و تزئینات و سبک معماری آن از کدام الگوها تاثیر پذیرفته است ضرورت انجام این پژوهش بدین دلیل است که خانقاه شیخ حسام الدین از مهمترین فضاهای شهری مهاباد عصر قاجاریه است که تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته و مطالعه آن میتواند درک وسیعتری از وضعیت معماری عصر قاجاریه در مهاباد به دست بدهد. روش پژوهش حاضر توصیفی – تحلیلی و به شیوه میدانی و کتابخانه ای صورت پذیرفته است. نتایج پژوهش حاضر موید آن است که نقش پدیده وقف و قدرت سیاسی و اجتماعی رهبران طریقت نقشبندیه از جمله شیخ عبیداالله شمزینی و شیخ حسامالدین در بنا نهادن این نوع فضاها در شهر مهاباد نقش مهمی داشته است. به علاوه تزئینات و سبک معماری خانقاه شیخ حسام الدین برگرفته از الگوهای بومی-محلی منطقه کردستان مکریان است.

شیخ حسام الدین، خانقاه، مهاباد، قاجاریه.