محسن عباسی هرفته - استادیار دانشکده معماری ، دانشگاه یزد
احمد امین پور - استادیار دانشکده معماری ، دانشگاه اصفهان
پریسا نجفی - دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان

کشور ایران از نظر وضعیت زلزله خیزی جایگاهی ویژه در میان مناطق زلزله خیز جهان دارد که زمین لرزه های شدید و خفیف زیادی را در طول تاریخ به خود دیده است. منطقه تبریز به عنوان بخش مهمی از مناطق زلزله خیز ایران، بر اثر وقوع زمین لرزه های مخرب تاریخی بارها مورد خسارت شدید و گسترده قرار گرفته است. منابع تاریخی که تنها تعدادی از این زلزله ها را بازگو کرده اند، بارها بر شدت و عدت این زلزله ها تاکید داشته اند. طبق این منابع، یکصد و بیست و دو زمین لرزه شدید و خفیف از سده سوم هجری تا سده چهاردهم هجری ثبت شده است. لذا آشنایی مردم تبریز با پدیده زلزله سبب شده تا برای حفاظت خود در برابر آسیب های آن همواره در فکر چاره باشند. بررسی معماری تاریخی این شهر نشان می دهد که معماران تبریزی برای مقاوم ساختن جز به جز بناهای خود در برابر زلزله اندیشیده اند و بسته به امکانات موجود اقدام به مقاوم سازی در تمامی بخش های بنا کرده اند. بازشناسی روش های به کار رفته برای مقابله با زلزله در معماری تاریخی شهر می تواند هم به عنوان میراث ماندگاری از گذشتگان و هم به عنوان روشی در مرمت و بازسازی این بناها کاربرد داشته باشد. لذا در این پژوهش تلاش بر این است که از میان تمامی اجزا، عناصر باربر عمودی و عوامل پایداری شان در بناهای تاریخی موجود بررسی شود. در این راستا با استفاده از روش تحقیق نظریه داده بنیان به بررسی بناهای تاریخی موجود پرداخته شده است و کدها و زیر کدهای برآمده از مشاهدات میدانی و کتابخانه ای دسته بندی شده و در نهایت یک کد با عنوان فنون ساخت در ارتباط با این موضوع به دست آمد. بررسی های صورت گرفته بر مبنای روش تحقیق و کدهای حاصل از آن نشان می دهد که انتخاب مصالح ساختمانی و ترکیب آن ها در ساخت عناصر باربر عمود ی نقش اساسی را در پایداری بناها ایفا می کند. از طرفی ضعف مصالح سنتی در برابر زلزله سبب شده تا فنون خاصی برای جبران این ضعف به کار رود. این فنون بسته به نوع عنصر باربر (دیوار باربر یا ستون) متفاوت بوده است که در هر کدام در چند دسته بررسی می شوند. عوامل پایدارکننده بناهای تاریخی شهر تبریز بیانگر اهمیت مقاومت در برابر زلزله در نزد مردم و معماران شهر است؛ چنان که مشاهده می شود بناهایی که این دو عامل در آن ها مشهود است تا به امروز با وجود پشت سر گذاشتن چندین زلزله شدید و خفیف همچنان پایدارند.

عناصر بار عمودی، بناهای تاریخی، تبریز، زلزله