رومینا حق پرست - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان
علی عمرانی پور - دکتری معماری، استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان،
مریم قاسمی سیچانی - دکتری معماری، استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)،

در معماری غنی ایرانی از دیرباز هر سه نوع فضای باز، نیمه باز و بسته وجود داشته است اما در معماری معاصر بی توجهی به فضاهای باز در معماری مسکونی، منجر به باقی ماندن اندک فضای بازی با عنوان حیاط شده که آن هم کاربرد گذشته را نداشته و بیشتر فضایی برای عبور اتومبیل است. در این پژوهش سعی شده تا با بررسی انواع فضاهای باز در معماری خانه های تاریخی اصفهان به بازخوانی این فضاها پرداخته شود. دوره تاریخی مد نظر این پژوهش از زمان صفوی تا پایان دوره قاجار بوده، همچنین تلاش شده تا نمونه ها از بافت های مختلف شهر با مذهب متفاوت (مسلمانان و ارامنه) انتخاب شوند. بدین منظور شانزده خانه از میان خانه های تاریخی اصفهان با توجه دوره تاریخی ساخت، بافت قرار گیری و همچنین غنای فضای باز انتخاب شدند و با بررسی پلان ها و مدارک معماری، حضور در خانه ها و پژوهش میدانی مورد تحقیق قرار گرفتند. نتیجه بررسی ها نشان داد که از انواع فضاهای باز؛ حیاط-باغ، مهتابی در تعداد زیادی از خانه ها، غلام گردش(شارمی) و بام فعال در تعداد محدود و صفه در هیچ یک از خانه ها وجود نداشتند. یکی از دلایل مهم برای تنوع کم فضاهای باز در معماری خانه های سنتی اصفهان گسترش خانه ها در سطح افق و ارتفاع گرفتن به صورت محدود است. پس از بررسی انواع فضاهای باز، مهتابی، بام فعال و حیاط با تمرکز بیشتری مورد تحقیق قرار گرفتند. به مهتابی از جهت دوره تاریخی، مساحت و درصد اشغال نسبت به سطح عرصه زمین توجه شد. نتیجه بیانگر حضور مهتابی در خانه ها از دوره قاجار بود. مساحت آن نیز به اختصاص سطح فوقانی چه تعداد جبهه از خانه بستگی داشت. در مورد حیاط خانه نیز، شیوه گسترش، وجود حوض، فرم آن و شیوه استقرار حوض و باغچه ها نسبت به هم بررسی گردید. نتیجه نشان دهنده این مورد بود که همه خانه های حیاط دار، شامل گسترش به شیوه افقی هستند. وجود حوض در خانه های ارامنه اهمیت چندانی نداشته اما به عکس در حیاط اصلی همه خانه های مسلمان نشین وجود داشت. فرم غالب برای حوض مستطیل بود و همچنین می توان گفت شیوه استقرار حوض و باغچه ها نسبت به هم در خانه های مورد بررسی غالبا به دو شکل قرارگیری حوض در مقابل جبهه اصلی حیاط، باغچه ها در پس آن و قرار گرفتن حوض در وسط و میان باغچه ها بود.

فضای باز، حیاط، مهتابی، خانه تاریخی، اصفهان