مسعود ناری قمی - استادیار دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

اعمال طرح شهری در شهرهای موجود و تغییر ساختار آنها با ساز و کار مدرن، ادامه روندی است که در عصر روشنگری در غرب پدید آمد و آثار آن بر سرزمینهای دیگر تا امروز ریشه در الگوهای مبدا دارد؛ یکی از این آثار، تغییر نقش گروه های ذینفوذ از عامل موثر به عامل استثماری و سودجو به ویژه در بخش تجارت املاک شهری است. در این نوشتار با تکیه بر راهبرد تفسیری تاریخی و نیز تحلیل منطقی موردهای انتخابی، پس از نگاهی به الگوهای غربی موضوع، بهویژه پس از رنسانس که طراحی شهری امروز همچنان متاثر از آنهاست(نمونه پاریس، لندن و بوستون) برای بررسی اینکه در محیط جغرافیایی فرهنگی ایران کدام عوامل زمینه را برای این سودجویی فراهم کردهاند و نحوه عمل نظام استثماری مفروض چگونه بوده است، نخست به نحوه مواجهه حکومتهای مسلمانان با این موضوع در طول تاریخ اسلامی اشاره شده است. نمونه اقدامات ممالیک در مصر و صفویان در ایران و سپس بررسی یک نمونه موردی از دوران معاصر ایران در شهر قم، مضمون اصلی این قسمت را تشکیل میدهد. تشریح چارچوب اسلامی مالکیت و سلب مالکیت در طرح شهری و بررسی ظرفیت بالقوه این قواعد در ممانعت از کارکرد منفعت طلبانه، در بخش بعدی نوشتار، حاکی از عدم توجه مناسب به این ظرفیت را در دوران تاریخی و معاصر نشان میدهد. در پایان پس از تبیین فرضیه استثماری برای طرحهای شهری غربی این حوزه، سعی شده تا چارچوب یک فرضیه استثمار برای نحوه عمل عوامل انحصارطلب اقتصادی در طرحهای شهری ایران ارایه شود.

طرح شهری، سلب مالکیت، املاک شخصی، فقه اسلامی، فرضیه استثمار.