کاربرد روش میکروپیکسی جهت آنالیز عنصری مهره های شیشه ای مکشوفه از آرامگاه های صالح داود خوزستان: شواهدی از تجارت مصنوعات شیشه ای در دوره اشکانی

مهره های شیشه ای اشیاء بسیار مناسبی برای بررسی تجارت و مبادله مصنوعات شیشه، بین منااقق و فرهنگ های مختلف در دوران گذشته است. محوطه و آرامگاه های باستانی صالح داود در شوش، در دو فصل در سال های 1378 و 1382 به سرپرستی مهدی رهبر مورد کاوش قرارگرفته است. از این کاوش ها تعداد قابل توجهی مهره های شیشه ای و تعدادی نیز ظروف شیشه ای یافت شده است که بر اساس شواهد به دست آمده مانند سکه و سفال دوره تاریخی مصنوعات شیشه ای این محوقه به دوره اشکانی- الیمایی برمی گردد. در این پژوهش 13 نمونه از اشیاء شیشه ای به دست آمده در صالح داود شامل 5 ظرف و 8 مهره رنگی با استفاده از آنالیز با باریکه یونی میکرونی و با استفاده از روش های micro-PIXE و micro-RBS با هدف اندازه گیری عناصر تشکیل دهنده بدنه اصلی و تزیینات به کاررفته در سطح شیشه ها و همچنین اندازه گیری ضخامت و خلوص لایه طلاکوب استاده شده در سطح نمونه ها آنالیز شده است. مهم ترین سوالات مطرح شده در این پژوهش شامل: 1- آیا مهره ها و ظروف شیشه ای، تولید محلی هستند یا از مناطق دیگری به این ناحیه وارد شده اند. 2- تعیین نوع ماده رنگزای استفاده شده در تهیه رنگ های مختلف، به دلیل استفاده از رن های متنوع در تزیینات سطح و بدنه اصلی مهره ها. 3- اندازه گیری ضاخامت و بررسی لایه طلا با استفاده از روش پس پراکندگی رادرفورد جهت شناخت تکنیک ساخت و فن شناسی این آثار به کاررفته است. آنالیز عنصری این نمونه ها نشان می دهد که نمونه های آنالیز شده از این محوقه از نوع سیلیکا- سودا- آهک SiO2-Na2O-CaO هستند. نتایج کمی آنالیزها نشان می دهد میانگین درصد وزنی اکسید منیزیم و اکسید پتاسیم که دو عنصر شاخص و مهم در تعیین نوع سودای استفاده شده در نمونه ها هستند، در مهره های رنگی به ترتیب 1/12 و 0/92% و در ظروف آنالیز شده به ترتیب 5/20 و 3/52% است. بنابراین، با توجه به درصد وزنی این دو اکسید که برای مهره های رنگی کمتر از 1/5% و برای ظروف بیشتر از 2/5% است، می توان نتیجه گرفت که سودای استفاده شده در مهره های شیشه ای از ماده معدنی ناترون و سودای استفاده شده در ظروف از خاکستر گیاهان به دست آمده است. بنابراین این نتایج نشان می دهند که مهره های شیشه ای احتمالا از مناطق دیگری مثل مصر و یا نواحی شرقی دریای مدیترانه از طریق تجارت محصولات شیشه ای و یا مواد اولیهمورداستفاده در ساخت شیشه به صالح داود آورده شده اند. همچنین نتایج آنالیز micro-PIXE نشان داد که در بدنه اصلی ایان مهره ها از اکسید مس Cu2O و اکسید آهن Fe2O3 با درصد وزنی متفاوت به عنوان عامل رنگزا در ایجاد رنگ سبز استفاده شده است. علاوه بر این، نتایج نشان داد که از اکساید سرب PbO برای ایجاد رن زرد و ساید و همچنین از اکسید مس (Cu2O) برای ایجاد رن قرمز در تزیینات سطحی مهره ها استفاده شده است

Keywords:

مهره های شیشه ای رنگی , آنالیز عنصری , میکروپیکسی , تجارت , دوره اشکانی