تعریف اراضی خالصه یا خالصجات

با توجه به ماده 1 لایحه قانون فروش خالصجات مصوب 1334 خالصجات اعم از قراء و مزارع و اراضی و قنوات دائر و بائر و مستغلات و ابنیه است که ملک قطعی دولت باشد به استثناء مراتع و جنگل های طبیعی و همچنین خالصجات و ابنیه و مستغلاتی که مورد احتیاج موسسات دولتی می باشد بنابراین اراضی خالصه عبارت هستند از دهات ، مراتع ، اراضی ، ابنیه و باغ ها و منابع آبی مانند قنات ها که از زمان سلاطین گذشته به دولت تعلق گرفته و به وسیله مامورین دولتی ، اداره و درآمد آنها به خزانه خصوصی شاه واریز می شد و عمده ترین گونه خالصه ها بر سه نوع بودند:

الف-خالصه های انتقالی – طبق ماده 1 قانون مالیات خالصجات انتقالی مصوب 20 اسفند 1306 ه.ش املاکی که از سال 1300 قمری (1261 ه.ش) به این طرف در تصرف دولت بوده و بعد در صورت وجود شرایطی[1] به تصرف اشخاص درآمده است. ملک مالکین خصوصی که فعلا متصرف می باشند شناخته شده است و باید مالیات بدهند که طبق ماده ۳ قانون مالیات خالصجات انتقالی در املاک خالصه انتقالی حداکثر مالیات خالصگی صدی پنجاه عایدات متوسط خالص مالکانه است و هرگاه مالیات معمولی فعلی پرداختی املاک مزبور اضافه بر صدی پنجاه مذکور باشد وزارت مالیه مکلف است آن را تا میزان صدی پنجاه تنزل دهد. اگر کمتر است همان مالیات فعلی مالیات خالصگی خواهد بود

ب-خالصه های تیولی- این نوع خالصجات از طرف حکومت (پادشاه) به استانداران ، فرمانداران ، حاکم نظامی و سایر اشخاص خاص (تیول دار[2]) در مقابل دریافت وجوهی به عنوان مالیات و تهیه سرباز برای مدتی معین یا تمام عمر و گاهی به صورت موروثی واگذار می شده است

ج-خالصه های دیوانی- که توسط دولت ، به رعایا و زارعین اجاره داده می شدند تا در آن کشت و زرع نمایند و عایداتی به دولت بپردازند.

[1] خالصجاتی که متصرفین آن اسناد رسمی و دفتری شده داشته باشند ، خالصجاتی که تا تاریخ اول بهمن 1306 شمسی انتقالی بودن آن مورد تصدیق دولت و متصرف واقع شده باشد ، خالصجاتی که تا این تاریخ سی سال در تصرف اشخاص بوده است اعم از اینکه از طرف دولت مورد تعرض و مداخله واقع شده یا نشده باشد ، خالصجاتی که بیست سال بدون تعرض و مداخله از طرف دولت در تصرف اشخاص بوده است

[2] تیول داران افرادی مورد عنایت شاهان بودند که از طرف شاه اختیار کامل منطقه یا سرزمینی را در دست می گرفتند. این تفویض به مفهوم واگذاری اختیار جان و مال رعایای این مناطق نیز بود. تیول داران در برابر لطف شاه می پذیرفتند بخشی از باج و خراج دریافتی خود را به دربار بپردازند