موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT)

پس از پایان جنگ جهانی دوم، چند نهاد مهم اقتصادی در دنیا تشکیل شدند که از جمله آن می توان به بانک جهانی (World Bank , WB)، صندوق بین المللی پول (International Money Forum , IMF) و مواقت نامه عمومی تعرفه و تجارت گات (Agreements on Tariffs Trade Organization , GATT) اشاره کرد. اندیشه ایجاد یک سازمان جهانی ناظر بر روابط تجاری بین المللی و ساده کننده تجارت جهانی، به سال های پس از جنگ جهانی دوم باز می گردد. در سال 1945، ایالات متحده پیشنهاد کرد تا کنفرانسی از نمایندگان کشورها، برای بررسی مسائل مربوط به منع محدودیت های کمی، کاهش حقوق گمرکی و به طور کلی تاسیس یک سازمان بین المللی تجاری تشکیل شود. این کنفرانس از 18 تا 26 نوامبر 1946 در لندن برگزار شد، ولی به دلیل مخالفت کشورهای شرکت کننده، بدون دستیابی به نتیجه ای پایان یافت. چندی بعد در شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل، اندیشه تشکیل کنفرانسی پیرامون تجارت بین الملل به وجود آمد و کمیته ای مرکب از نمایندگان کشورهای آمریکا، کانادا، انگلستان و فرانسه تشکیل و کشورهای بلژیک، هلند و لوکزامبورگ مامور تدارک مقدمات آن شدند. این کمیته، به تهیه پیش نویس منشور تجارت جهانی پرداخت و سرانجام کنفرانس هاوانا از 21 نوامبر 1947 تا 24 مارس 1948، با حضور نمایندگان 56 کشور در پایتخت کوبا تشکیل شد. در این کنفرانس، طرح منشور تجارت جهانی، از طرف 53 هیات نمایندگی به امضاء رسید. گات بخشی از منشور سازمان تجارت جهانی (World Trade Organization) بود که در این نشست تشکیل شد.

گات به دنبال آن بود که در بلند مدت، با ایجاد تفاهم و درک متقابل و چند جانبه میان کشورهای جهان، شرایطی با ثبات را برای انجام تجارت آزاد پدید آورد. هدف اصلی گات از نظام چند جانبه ای که برای تجارت کالا وضع می نمود فراهم کردن شرایطی با ثبات و قابل پیش بینی برای صنایع کشورها بود که در آن موقعیت بتوانند در رقابت عادلانه و برابر، با یکدیگر روابط تجاری برقرار کنند. متن حقوقی گات در زمان فعالیت آن، تغییر زیادی نکرد و بر مبنای سند توافق شده در سال 1948 بود، اما موافقت نامه های دیگری نیز که عضویت در آن ها اختیاری بوده به آن افزوده شده که به موافقت نامه های چند جانبه (MultiLateral Agreement , MILA) معروف هستند. تلاش های زیاد توسط گات انجام شد تا تعرفه های موجود در مبادلات تجاری کشورهای عضو کاهش یابد. چندین تلاش در گفتگوهای چند جانبه تجاری که به دور (Round) معروف هستند، صورت پذیرفت. تا کنون، هشت دور گفتگو در تاریخ تشکیل گات انجام شده که در هر کدام از آن ها، گام های اساسی برای آزادی تجارت جهانی برداشته شده است. به عبارت دیگر، مهم ترین هدف گفتگوهای گات در این هشت دور، از بین بردن موانع و محدودیت هایی بود که در راه مبادله آزاد، قرار داشت.

نخستین دور گفتگوهای تجاری گات در سال 1948 در شهر ژنو انجام شد و در آن کشورهای عضو، توافق کردند تا تعرفه برخی از کالاهای خود را کاهش دهند. دورهای دیگر گفتگوهای گات عبارت است از دور انسی (Annecy) در سال 1949، دور تورکوای (Torquay) در سال 1951، دور ژنو در سال 1956، دور دیلن (Dillon) در سال های 1961_1960، دور کندی در سال های 1967_1964، دور توکیو در سال های 1979_1973، و در دور اوروگوئه در سال های 1994_1986. مهم ترین دور گفتگوهای تجاری گات، دور اوروگوئه بود. اهمیت این دور از آن جهت است که موضوعات تجاری بسیاری را در بر می گرفت و در طول این گفتگوها بود که پایه های سازمان تجارت جهانی (WTO) گذاشته شد. گفتگوهای تجاری چندجانبه دور اوروگوئه، در میان دورهای مذاکراتی که با نظارت موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت گات برگزار شد، جامع ترین و کامل ترین دور به شمار می رود. به طور کلی دستاوردهای این دور عبارت اند از : 

1_ تاسیس (WTO) که از اول ژانویه 1995، از آن زمان گات دیگر به عنوان یک نهاد مجزا از بین رفت و به صورت یک موافقت نامه، ضمیمه سند تاسیس (WTO) شد.

2_ بهبود قوانین گات و موافقت نامه های وابسته به آن که بر تجارت کالا اعمال می شوند.

3_ پذیرش موافقت نامه عمومی مربوط به تجارت خدمات.

 (General Agreement on Trade in Services , GATS)

4_ پذیرش موافقت نامه مربوط به جنبه های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت معنوی.

(Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights , TRIPS) 

قواعد گات، تا آن زمان، فقط به تجارت کالا مربوط بود، ولی پس از این دور، طبق توافق صورت گرفته، قواعد اصلی حاکم بر تجارت کالا بر خدمات نیز، اعمال شد. البته این قواعد، به طور مناسبی اصلاح شدند تا اختلاف بین کالا و خدمات و شیوه هایی که بر طبق آن، تجارت بین المللی خدمات انجام می گیرند را در نظر گیرند. خدمات مالی در گات، به دو حوزه بزرگ تقسیم می شوند، یکی خدمات بیمه و دیگری بانک و سایر خدمات. هرچیزی که در معامله ای فروخته شود، ولی نتوان آن را دید، یک خدمت محسوب می شود. یکی از ویژگی های اصلی خدمات این است که بر خلاف کالاها، نامحسوس و غیر قابل لمس هستند. علاوه بر این، خدمات را نمی توان ذخیره نمود. همچنین، موانع تجارت خدمات، برخلاف کالا، تعرفه ای نیست، بلکه به صورت محدودیت های قانونی است. اختلاف دیگر کالا و خدمات، در روش اعطای حمایت از سوی دولت به صنایع داخلی است. صنایعی که کالا تولید می کنند، با وضع تعرفه ها یا سایر اقدامات مرزی، نظیر محدودیت های کمی حمایت می شوند، البته مقررات سازمان تجارت جهانی از کشورها می خواهد تا این قبیل حمایت را از طریق تعرفه ها انجام داده و آن ها را تشویق می کند از محدودیت های کمی یا سایر اقدامات محدود کننده مشابه استفاده نکنند.

به دلیل غیر محسوس بودن خدمات و از آن جا که بسیاری از معاملات خدمات متضمن انتقالات فرامرزی نیست، حمایت از صنایع خدماتی نمی تواند از طریق اقدامات اعمال در مرز، اعطا شود. صنایع خدماتی با وضع مقررات داخلی ملی در مورد سرمایه گذاری مستقیم خارجی و مشارکت عرضه کنندگان خارجی خدمات در صنایع داخلی مورد حمایت قرار می گیرند. برای مثال این قبیل مقررات، ممکن است عرضه کنندگان خارجی خدمات (مثل شرکت های بیمه یا بانک ها) را از سرمایه گذاری یا تاسیس شعبه که برای عرضه خدمات ضروری است، منع نماید.