معرفی آثار خیام

23 آذر 1403 - خواندن 6 دقیقه - 290 بازدید


1. از خیام، دانشمند برجسته ایران و جهان آثار متنوع و متعدد به یادگار مانده است که عبارت اند از:

2. رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله (معروف به رساله جبر)

3. رساله در حل یک مسئله جبری با قطوع مخروطی

4. رساله میزان الحکمه در یافتن مقدار طلا و نقره در جسم مرکب

5. رساله فی شرح ما اشکل من المصادرات کتاب اقلیدس

6. رساله در صحت طرق هندی برای استخراج جذر و کعب

7. مشکلات الحساب (مسائل الحساب)

8. رساله در طبیعیات

9. رساله در وجود یا صحیفه ای در علم کائنات

10. رساله فی الکون والتکلیف

11. رساله لوازم الامکنه (هواشناسی)

12. رساله در بیان زیج ملکشاهی

13. ترجمه فارسی خطبه توحیدیه ابن سینا

14. الجواب عن ثلاث مسائل: ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقاء

15. رساله الضیاء العقلی فی مضوع العلم الکلی

16. رساله نظام الملک راجع به حکومت

17. رساله روضهالقلوب در کلیات وجود

18. رساله شرح المشکل من کتاب الموسیقی

19. نوروزنامه

20. اشعار عربی

21. اشعار و رباعیات فارسی

از رسایل فلسفی خیام، فقط پنج رساله به دست ما رسیده است که عبارت اند از:

1. رساله فی الوجود: رساله فی الوجود که آن را رساله الاوصاف للموصوفات نیز نامیده اند، همان است که ظهیرالدین بیهقی از آن نام می برد. در مقدمه رساله چنان که سنت حکیمان است، خیام به تسبیح و تقدیس حضرت احدیت پرداخته است؛ سپس با تیمن به ذکر دو آیه از قرآن مجید (سوره 20 آیه 50 و سوره 72 آیه 28) به اصل موضوع اشاره کرده است. موضوع اصلی رساله همان طور که از عنوان آن نیز برمی آید چگونگی صدور ذات ها از مبدا نخستین یا وجودیابی آن هاست. همچنین مسئله اعطای خلقت و ایجاد ماهیت های ممکن است و کیفیت وجوب یابی این ممکن ها و بیرون آمدنشان از امکان ذاتی و برخوردار شدن آن ها از وجوب غیری که خیام از آن به فیضان تعبیر می کند.

2. رساله فی کلیه الوجود: از میان رسایل پنج گانه فلسفی خیام، این رساله به فارسی است که خیام آن را برای فخرالملک بن الموید نوشته است و نسخه ای از آن به عنوان «رساله بالعجیمه لعمربن الخی ام (کذا) فی کلیات الوجود» در موزه بریتانیا و همچنین در کتابخانه ملی پاریس محفوظ است. شادروان ذبیح الله صفا می گوید: خیام کتب و رسالات دیگری نیز به پارسی دارد از آن جمله است رساله در علم کلیات یا رساله وجودیه یا رساله در کلیات وجود که ظاهرا «روضه القلوب» هم نام دارد. خیام آن را برای فخر الملک بن نظام الملک وزیر نوشته است و در آغاز آن گفته است: چنین گوید ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام که چون مرا سعادت خدمت صاحب عادل فخر الملک میسر گشت و قربت و اختصاص داد به عالی مجلس خویش و این بزرگوار به هر وقت از من یادگاری خواستی در علم کلیات، پس این جزو بر مثال رسالتی از بهر درخواست او املا کرده شد تا اهل علم و حکمت انصاف بدهند که این مختصر مفیدتر از مجلدات است. ایزد تعالی مقصود حاصل گرداناد ... این رساله را خیام در سه فصل نوشته است

3. رساله فی الکون و التکلیف: از معدود آثار فلسفی برجای مانده خیام، رساله الکون و التکلیف و در حقیقت از مهم ترین آثار فلسفی اوست. چه در آن به اختصار و ایجاز تمام به این دو مقوله مهم فلسفی و دینی می پردازد. این رساله چون غالب رسایل خیام در پاسخ به پرسشی تالیف شده است. در سفری به شیراز (473 ه. ق) خیام نامه ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم نسوی، قاضی القضات فارس که زمانی شاگرد ابن سینا بوده است دریافت می کند که حاوی دو مسئله در باب «کون و تکلیف» بود. خیام در فرصت اندکی که در اختیار داشت، رساله کوتاهی نوشت. درمجموع می توان گفت که آرای فلسفی خیام، چنانکه در این رساله آمده است، همان است که در آثار دیگر فلاسفه بزرگ اسلامی و به ویژه ابن سینا وجود دارد و او نیز لااقل در مورد بخش مهمی از بحث خود به این واقعیت معترف است 

4. الجواب عن ثلاث مسائل ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقاء: این رساله چنان که از نامش پیداست، پاسخ به سه پرسش حکمی کلامی است. پرسشگر این مجموعه نیز قاضی نسوی دانسته شده است؛ یعنی همان که رساله کون و تکلیف برایش به رشته تحریر درآمده است. عنوان رساله موردبحث نام سه پرسش را به همراه دارد؛ ولی در اصل مشتمل بر چهار پرسش است و ازاین رو باید پرسش دوم را تکمله و ضمیمه پرسش نخست دانست یا آن پرسش آخر را الحاقی پنداشت؛ زیرا طرح مسئله بقا آن چنان که باید به اصل دو پرسش قبل ارتباطی ندارد. خیام در مقابل پاسخ به پرسشگر درصدد است که از یک سو بر تالی های حصر وی اشکال کند و از سوی دیگر جواب تحلیلی بدان بدهد، بر این اساس به ترتیب چند مقدمه پرداخته است. در این رساله خیام خواسته است ثابت کند که وجود تضاد در عالم ضروری است.

رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی: تاریخ ادبی ایران در حواشی به نقل از حواشی چهارمقاله درزمینه آثار خیام می نویسد: «رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، افاضت ها قریحه الادب الاریب الخطر و الفلکی الکبیر ... حجه الحق و الیقین نصیر الحکمه و الدین فیلسوف العالمین سید حکماء المشرقین ابی الفتح عمر بن ابراهیم الخیام»