مطالعه تطبیقی محراب های مساجد جامع تبریز و مرند

مسجد به عنوان محل عبادت و اظهار بندگی در پیشگاه حق، همواره در فرهنگ مقدس اسلامی از قداست خاصی برخوردار بودهاست. رایج ترین نشانه قبله که به معماری مربوط میشود محراب است، محراب مساجد اهمیت نمادین و کالبدی در معماری اسلامی دارد. در طول سده ها محرابها کمتر دستخوش تغییرات بوده اند. محراب های قرن هفتم تا اواسط قرن هشتم هجری مقارن با دوره ایلخانی از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار بوده و زیباترین و نفیس ترین آرایه ها و کتیبه ها را در خود جای داده اند. در مساجد ایلخانی محراب مهمترین بخش فضا محسوب میشود و خاستگاه هنر هنرمندان بوده است. محراب های گچبری دوره ایلخانی ، هم به لحاظ تعدد و تنوع و گستردگی نمونه ها و هم به دلیل نقوش و آرایه های به کاررفته، بسیار ممتاز بوده و جلوه های بصری منحصر به فردی را پدید آورده است که وجود کتیبه های تاریخی نیز، بر اهمیت و اعتبار آن ها می افزاید. محراب های گچبری، یک از پرکاربردترین محراب های ساخته شده در این دوران به شمار می رود. مساجد جامع تبریز و مرند از مهم ترین بناهای مذهبی تاریخ معماری و در زمره ی بهترین نمونه های برجای مانده در زمینه تزئینات ایلخانی در منطقه آذربایجان هستند. عدم وجود بررسی های درخور توجه درباره ی محراب های ایلخانی مساجد جامع تبریز و مرند ، از حیث بررسی ارزش های بصری و ویژگی های محتوایی کتیبه ها و نقوش ، ضرورت شناخت و مقایسه این محراب ها را دوچندان می نماید.این مقاله با هدف شناخت بخشی از هنر ایرانی اسلامی ، سعی در بررسی آرایه های تزئینی محراب مساجد جامع تبریز و مرند دارد. روش تحقیق اتخاذ شده در این مقاله، روش تحقیق تطبیقی با استفاده از تحلیل محتوای کالبدی میباشد. در این پژوهش محراب های مساجد جامع تبریز و مرند مربوط به دوره ایلخانی که از لحاظ بستر، طرح و تکنیک ساخت در استان آذربایجان شرقی منحصر به فرد بوده و دارای کتیبه ها و نقوش و تزئینات سالم و قابل خوانش هستند، انتخاب شده اند. بدین ترتیب، با جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و مطالعات میدانی و عکسبرداری از محل، شکل ظاهری، تزیینات های هندسی و نقوش گیاهی و اسلیمی گچبری، آیات و نوع خطوط بکاررفته درکتیبه محراب ها در هر دو نمونه شناسایی شده و با روش تحقیق تطبیقی به مقایسه ، توصیف و تفسیر مضامین و ارتباط آیات و خطوط با یکدیگر و موضع کاربردشان پرداخته می شود.در نمونه های مورد بررسی مفهوم تداوم در نقوش اسلیمی و هندسی گچبری ها از دوره سلجوقی تا دوره ایلخانی به صورت آژده کاری های شش ضلعی و استفاده از گل رزت نمودار است. وجود یک فرم تزئینی قرینه در گچبری دو گوشه کتیبه نوشتاری محراب مسجد جامع تبریز باعث انقطاع متن شده و با نوشتار یکپارچه و زاویه دار متن در محراب مسجد جامع مرند تفاوت محسوسی دارد.