نمودهای زروانی در متن های ایرانی ( زامیاد یشت، وندیداد، بندهش، ماه فروردین روز خرداد)

کیش زروانی از اندیشه های کهن ایرانی است که از بطن دین زردشت برون آمده است. در این کیش، زروان باشنده ای است یگانه که از آن، دو گانۀ هرمزد و اهریمن زاده شده است. اسطورۀ زاییدن زروان در اوستا و متن های پهلوی زردشتی بازتابی ندارد؛ اما او در متن دورۀ میانۀ زردشتی مانند مینوی خرد، بندهش و وزیدگی های زادسپرم، پیش از هر چیز هستی دارد و در آفرینش جهان دارای نقشی بنیادین است و سرنوشت مردمان و موجودات به دست اوست. نگارنده در این پژوهش کوشیده است تا تأویلی زروانی از برخی اسطوره های ایرانی به دست دهد؛ ستیز آذر (آتش) در زامیادیشت با اژیِ آبی سرشت، یادآور هرمزد و اهریمن است که در متن زروانی علمای اسلام، از آتش و آبی پدیدار شده اند که زمان آفریده است. جدایی ماهیت پیامبری و پادشاهی در وندیداد که از آن دو، جمشید پادشاهی را بر می گزیند؛ تداعی کنندۀ مینوی بودن پیامبری و اهریمنی بودن پادشاهی در کیش زروانی است. در متن صد در بندهش، جمشید خود برگزیدن پادشاهی را به راه اهریمن رفتن خوانده است. در متن بندهش یکی از ویژگی های هرمزد jud-bēš است به معنای «جدا دشمن»؛ به این معنی که هرمزد پیوسته به اهریمن بوده و سپس از او جدا شده است؛ همان گونه که در اسطورۀ زروان می بینیم. در متن ماه فروردین روز خرداد نیز، هرمزد نخست آفریده را gyān ī gēhānīgān گفته است. با توجه به متن بندهش، وزیدگی های زادسپرم و علمای اسلامی که در آنها، زمان عامل بنیادین آفرینش خوانده شده است، مقصود از جان جهانیان در آن متن، می توانند زروان باشد.

Keywords:

زروان , آذر , جمشید , جدا دشمن , جان جهانیان