جستاری در آنیمای دایه در داستان های عامیانۀ فارسی (با تأکید بر سمک‌عیّار، ابومسلمنامه و حسین‌کرد)

همزیستی با یک اصل مؤنث یا مذکر در جسم و جان مرد و زن از دیرباز مورد توجه بوده است؛ اگرچه در برخی موارد این دیدگاه مستور مانده است، اما برخی از پژوهشگران چون یونگ با تعبیر «آنیما» و «آنیموس» از این دو اصل، سعی در  مطرح کردن آن در علوم انسانی داشته‌اند. در قصّه­های عامیانه و متون داستانی کهن، نمودهای این دو اصل در قالب رُمانس‌ها نمایان است. یکی از این جلوه‌های کهن‌الگویی، حضور برخی شخصیت‌هایِ تا حدودی در سایه است که از آن به «دایه» تعبیر می‌شود. حضور او در مراحل ابتدایی رشد قهرمانان قصّه‌ها و نیز برخی کُنش‌های مثبت و منفی از سوی او، بیانگر جلوۀ کهن‌الگویی آنیمایی وی در ذهن و ضمیر گزارندگان قصّه است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و مطالعۀ کتابخانه­ای به انجام رسیده است. مسئلۀ محوری این است که دایه به‌عنوان یک آنیما چه کُنش­های آنیمایی انجام می­دهد، نقش محوری او در چه ویژگی‌ای نهفته است و اینکه نقش‌های آنیمایی او یکدست و ایستاست یا دو قطبی است. با بررسی این قصّه­ها نُه نقش از دایه نشان داده شده است که در این میان شش نقش مثبت و سه نقش منفی است؛ ازجمله: تربیت و ترضیع، واسطگی و دلالی، محرم اسرار شاه­زاده بودن، کاردانی و چاره‌گری، شفاعت و پایمردی، کارگزاری شب زفاف، افسونگری، جادوگری و طلسم گذاری، اطلاع­رسانی و مدیریت خرابات. از میان این کردارها، تربیت و پرورش به‌عنوان آنیمای مثبت بیشترین بسامد و از میان آنیمای منفی، جادوگری و طلسم بیشترین بسامد را داشته است. در بخش ویژگی‌های مثبت آنیما، واسطگی و دلالگی، محرم اسرار، کاردانی و چاره‌گری، شفاعت و پایمردی و کارگزاری شب زفاف همه در ذیل ویژگی «میانجی»گری آنیما قرار می‌گیرد. ملاک انتخاب داستان­ها، حضور و نقش دایه در آن‌هاست. از میان قصّه­های عامیانه بلند، قصّه­های سمک‌عیّار، ابومسلم‌نامه و حسین‌کرد را به دلیل بلند بودن داستان، تنوع بن­مایه­ها و نیز بسامد بالای حضور دایه در آن گزینش کرده­ایم.

Keywords:

آنیما , دایه , سمک عیار , ابومسلم نامه , حسین کرد