تقابل آرای شمس و مولوی در باب حلاج

تاثیر عمیق و همه جانبه شمس تبریزی بر وجود مولوی بر هیچ کس پوشیده نیست تا آنجا که تعدادی از مولوی پژوهان بنام، آثار مولوی را انعکاسی از اندیشه­های شمس دانسته­اند و مثنوی مولوی را شرحی از انعام شمس خوانده­اند. انقلاب روحی پدید آمده در مولوی و تاثیر آموزه­های شمس در تفکرات او در زمینه­های عرفانی، فلسفی، کلامی و... به اثبات رسیده است. با وجود این، در مواردی بسیار نادر، اختلافاتی میان آراء این پیر و مرید پرآوازه دیده می­شود که تاکنون از دیدگاه محققان پوشیده مانده است. یکی از این موارد، اختلاف دیدگاه­های آنها درباره شخصیت حلاج است که از محوری­ترین شخصیت های عرفان اسلامی به شمار می­رود. در پژوهش حاضر، ابتدا دیدگاه­های شمس تبریزی درباره حلاج را که به صورت بسیار پراکنده در مقالات او وجود دارند، گردآوری و طبقه بندی کرده ایم. سپس، آنها را با آراء مولوی در آثار مختلف او مقایسه نموده، نشان داده­ایم که اختلاف نظرهای اساسی میان آرای شمس و مولوی در مورد حلاج، شخصیت و جایگاه او وجود دارد که در حوزه عرفان اسلامی بسیار قابل تامل است. به عنوان نمونه شمس در سخنان خود اناالحق گویی حلاج را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که حلاج هنوز به مراتب عالی سلوک و اتصال به حق دست نیافته، عالم روح را بتمامی درک نکرده، در سکر ناتمام بوده و سخنانش بوی انانیت می­دهد. این در حالی است که مولوی، مرید بلامنازع شمس، به دفاع از شخصیت حلاج پرداخته و بر این باور است که او به مقام فنای فی الله و اتصال به حق رسیده است و انالحق او نه تنها ناشی از انانیت نبوده؛ بلکه تواضعی بزرگ در برابر حق محسوب می­شود. علاوه بر این، مولوی در آثار مختلف خود، در صدد تاویل و توجیه اناالحق گویی حلاج بوده و آن را رمزی از رموز الهی می­داند، در حالی که شمس، آن را سخنی رسوا و بی تاویل نامیده است. در این مقاله بر آنیم تا علاوه بر بیان و بررسی این اختلاف  دیدگاه­ها، پاسخی مناسب برای این اختلاف نظر میان شمس و مولوی بیابیم.  

Keywords:

شمس تبریزی , مولوی , حلاج , مقالات شمس , آثار مولوی