بازتاب باورهای زروانی در قصه های عامیانه مکتوب ایرانی (مورد پژوهانه: داراب نامه، قصه حمزه و امیرارسلان نامدار)

تاریخ عهد ساسانی یکی از مهم­ترین ادوار تاریخی­ اجتماعی و سیاسی­ اعتقادی سرزمین ایران است. مطالعه جنبه­های اعتقادی و باورداشتی مردم ایران در این برهه تاریخی، در بافت متون ادبی و عامیانه، پژوهشی در خور توجه است. زروانیسم یکی از مهم­ترین و فلسفی­ترین مکاتب اندیشگانی و اعتقادی ایران در برهه تاریخی ساسانیان است که تاثیر مستقیمی بر روایات و قصه­های عامیانه داشته است. زروان، چنانکه از متون پهلوی برمی آید، خدایی مستقل بوده و در راس اهورامزدا و اهریمن، دوگانه­گرایی زرتشتی را تحت تاثیر قرار داده است. این جستار در قالب پژوهشی بینارشته­ای و به شیوه توصیفی­ تحلیلی در پی خوانشی تاریخی­ اعتقادی از دوره ساسانی بر پایه متون عامه است. از میان امهات متون قصه های عامیانه مکتوب ایرانی دو قصه داراب نامه طرسوسی و قصه حمزه گزینش شده است. دلیل گزینش این دو قصه همسانی یا تقریب بن­مایه، زبان و زمان آنها و نیز میزان بازتاب مولفه های زروانی در آنهاست. مسئله این پژوهش این است که زروانیسم چه تاثیری بر متون عامه داشته است، جلوه باورهای این آیین در این متون شامل چه مولفه هایی است و بسامد کدام باور بیش از دیگر باورهاست؟ به نظر می رسد متون عامه ای که دارای بن مایه های حماسی­ اساطیری و مربوط به دوره تاریخی ساسانیان هستند، بیش از دیگر متون با این باورها درآمیخته­اند. چنانکه میزان بازتاب این باورها در داراب نامه بیش از قصه حمزه است. مهم­ترین باورهای زروانی بازتاب­یافته در این دو قصه شامل این موارد است: فال گیری و اسطرلاب نگری، نگاه منفی به زن، سرنوشت محتوم، اعتقاد به جزا و پاداش این جهانی، نکوهش آز، بازتاب معنادار اعداد رمزی هفت و دوازده، بخت و اقبال، حضور پربسامد حکیمان و خلقت های گوناگون و فراواقعی. اسطرلاب­نگری با ۴۸ مورد، عدد رمزی هفت با ۳۶ مورد، محتوم بودن سرنوشت با ۳۰ مورد، حضور حکیمان با ۲۹ مورد، خلقت های گوناگون و فراواقعی با ۲۹ مورد، عدد رمزی دوازده با ۲۶ مورد، نگاه منفی به زنان با ۲۵ مورد، جزا و پاداش این جهانی با ۱۲ مورد، بخت و اقبال با ۸ مورد و  نکوهش آز با ۷ مورد به­ترتیب بیشترین بسامد را دارا هستند

Keywords:

ساسانیان , زروان , قصه عامیانه , داراب نامه , قصه حمزه , امیرارسلان نامدار