آشکارسازی تغییرات مورفولوژی رودخانه با استفاده از عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای چند زمانه (مطالعه موردی بخشی از رودخانه قزل اوزن از روستای پیرچم تا روستای گیلوان)

   جریان های سیلابی سبب فرسایش و ترسیب مواد رسوبی در رودخانه ها می گردند و هریک از این عوامل باعث تغییر شکل در مورفولوژی رودخانه می شود. این تغییر شکل سالانه به فعالیت های ساکنان حاشیه رودخانه و تاسیسات مجاور آن صدماتی وارد نموده و در مسیر رودخانه نیز مشکلاتی به­ همراه می آورد. از این لحاظ تشخیص فرسایش پذیری و پهنه بندی آن در یک رودخانه از مواردی است که جهت مدیریت و کنترل فرسایش رودخانه ای مورد استفاده خواهد بود. در این تحقیق ضمن بررسی شرایط و عوامل موثر در فرسایش و رسوب گذاری بازه ای از رودخانه ی قزل اوزن، حدفاصل روستای پیرچم تا روستای گیلوان، به ­طول حدود ۱۵ کیلومتر، ابتدا اطلاعات مختلف هیدرولیکی، خاکشناسی، فیزیوگرافی، توپوگرافی و زمین شناسی بازه ی موردپژوهش جمع آوری شد و سپس توسط تصاویر ماهواره های IRS و Landsat و نیز عکس های هوایی در دوره ی زمانی ۱۳۴۷ تا ۱۳۸۹، پلان و الگوی جابجایی رودخانه در محیط GIS بررسی شد. در این بررسی پس از تقسیم بندی محدوده ی مورد پژوهش به ۱۰ بازه ی مختلف، موقعیت مکانی خطوط ساحلی طرفین رودخانه و عرض جابجایی رودخانه در مقاطع زمانی مختلف، و مناطق بحرانی تخریب یا رسوب گذاری­شده در هر بازه مشخص شدند. به موازات آن با استفاده از اطلاعاتی نظیر ظرفیت جذب رطوبت خاک، پوشش گیاهی و بافت خاک حاشیه رودخانه ی مورد پژوهش و همچنین خصوصیات هیدرولیکی جریان های اتفاق افتاده، عوامل موثر بر فرسایش در بازه های مختلف رودخانه ی قزل اوزن، مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند. بررسی تغییرات شکل رودخانه و مشخصه های هندسی آن نشان داد رودخانه قزل اوزن در ۹۵/۹ کیلومتر از محدوده ی مورد پژوهش حالت سینوسی و پیچان رودی دارد، و تقریبا ۸۵ درصد پیچان رودها در محدوده ضریب پیچشی ۰۶/۱ تا ۵/۱ قرار دارند. تعداد پیچان رودهای بازه ی موردپژوهش، از ۱۹ پیچان رود در سال ۱۳۴۷ به ۱۵پیچان رود در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته است. با توجه به معیار زاویه مرکزی قوس ها، بیشترین فراوانی زاویه مرکزی در این بازه (۴۰%) در دسته ۱۵۸-۸۵ درجه ای قرار گرفت که مربوط به حالت پیچان رودی توسعه یافته است و بیشترین مقدار زاویه در سال ۱۳۴۷ حدود ۱۳۹ درجه و در سال ۱۳۸۹ حدود ۱۸۲ درجه می باشد و لذا این محدوده از رودخانه قزل اوزن، یک رودخانه مئاندری جوان و پویا است. نتایج نشان داد ناپایدارترین بازه قزل اوزن در ناحیه چندشاخگی آن که در بازه شماره ۵ قرار دارد، دیده می شود. از اینرو کاهش شیب و کم شدن توان هیدرولیکی رودخانه سبب ایجاد پدیده چندشاخگی در این بازه شده است. متوسط شعاع حلقه های پیچان رودی در سال ۱۳۸۹ بیشتر بود و این امر ناشی از فرسایش پذیری کناره رودخانه که غالبا آبرفتی و مارنی است می باشد و حاکی از توسعه شعاعی حلقه های پیچان رود است. با مقایسه خط مرکزی رودخانه در سال های ۱۳۴۷ و ۱۳۸۹ نیز ملاحظه گردید که حالات مختلف فرسایش ساحلی و میان بری در حلقه های مئاندر وجود دارد. لذا با توجه به ارزیابی های میدانی از عوامل هیدرولیکی مرتبط با ناپایداری کناره ها در طول مسیر رودخانه، می توان به فرسایش پنجه دیواره ها، که ناشی از سرعت زیاد جریان در پای این دیواره ها و ریزش آن، و وقوع فرسایش خندقی در بالای دیواره ها به واسطه زهکشی نامناسب زمین های کشاورزی مشرف به رودخانه می باشد، اشاره نمود.  

Keywords:

Aerial photos , Bank erosion , Digital data , GIS and RS , Ghezel_Ouzan River Morphology , داده های رقومی , رودخانه , عکس هوایی , فرسایش کناره ای , مورفولوژی , GIS , RS