ملاحظاتی در مفهوم عدالتخانه (۱۳۲۴ه.ق / ۱۹۰۶م)

با آن که در جریان مهاجرت صغری مهم ترین خواسته معترضان عدالتخانه بود اما نه در آن زمان و نه پس از آن مورخان، خاطره نگاران و محققان چندان که باید تاملی در مبانی و ماهیت آن نکرده اند. از این رو، این مقوله همچنان به عنوان یکی از ابهامات تاریخ مشروطه باقی مانده و باعث برداشت ها و قضاوت­های مختلفی شده است. چیستی عدالتخانه و ارزیابی دیدگاه­های موجود درباره آن، مساله اصلی این مقاله است تا به سهم خود تصویری از این مفهوم و نهاد­های مرتبط با آن ارائه دهد. از نگاه این مقاله، عدالتخانه نه مفهوم وزرات عدلیه بود و نه مجلس شورای ملی بلکه هدف از آن اصلاح و بهبود ساختار و وضعیت نظام قضائی ایران بود و شامل یک شورای نظارت بر فعالیت­های قضائی مرکب از نمایندگان طبقات مختلف مردم (دیوانخانه) بود و ساز و کار انتخاب نمایندگان آن، همچون نخستین دوره مجلس شورای ملی مبنای صنفی داشت. برای تثبیت جایگاه حقوقی آن به یک نظامنامه و آیین نامه داخلی نیاز بود و می­توانست قوانین مبتنی بر احکام شریعت و حتی عرف را وضع و تدوین کند. این شورا­ها در همه ایالات ایران تشکیل می­شد و می­توانست یک شورای مرکزی در وزارت عدلیه داشته باشد.

Keywords:

عدالتخانه , مجلس , عدلیه , دیوانخانه , مهاجرت صغری