بررسی کارکرد قصه گویی در روایت تاریخی جهانگشای جوینی

بررسی ارتباط تاریخ و ادبیات، واقع گرایی تاریخ و میزان بهره گیری روایت های تاریخی از ادبیات و ابزارهای بلاغی موضوعی است که کانون توجه پژوهشگران تاریخی و ادبی بوده و هست. در کتب تاریخی فارسی نمونه هایی که آمیختگی تاریخ و ادبیات داستانی را نشان می دهند کم نیستند، اما با اندکی تامل می توان دریافت که استفاده از ابزارهای داستانی در همه موارد یکسان و به یک منظور نیست. یکی از موارد تامل برانگیز کاربرد روایت های داستانی و نوعی از پیرنگ سازی در تایید وقایع بزرگ و صحه گذاشتن بر قدرت برتر حاکمان است. استفاده از زبان رندانه و به کارگیری آیات و احادیث متناسب با موضوع، به پیروی از سنت تاریخ نویسی اسلامی، طبیعی و واضح جلوه می کند، وقتی مورخ در صدد توجیه کاستی های حکومت در حوادثی برگشت ناپذیر و یا انتقاد از عوامل قدرت در برخی وقایع است. اما ما در تاریخ با بخش هایی روبرو می شویم که با عدول از تاریخ نویسی علمی و با پا گذاشتن به قلمرو ادبیات داستانی، سنت قصه گویی را پیش می گیرد، آن هم قصه هایی که در باور عامه مردم به مراتب از آیات و احادیث قوی تر عمل می کنند و تنها یکی از نتایجش این است که زمینه را برای پذیرش جبر تاریخی آن عصر آماده می سازند. عصر مغول یکی از دوره های خطیر تاریخ ایران و تاریخ این دوره یکی از حجیم ترین پرونده های تاریخی است. جهانگشای جوینی به نوعی نقطه آغاز تاریخ نویسی این عصر و درخشان ترین برگ این پرونده است. روایت خاص جوینی از حوادث و زبان ادبی او در نزدیکترین فاصله به حادثه تاریخی، در مقایسه با زبان بسیار ساده و بی پیرایه کتب تاریخی دیگر با فاصله زمانی دورتر، تفاوت روایت های تاریخی یک دوره را بهتر نشان می دهد. قصه گویی هدفمند به عنوان ابزار بلاغی مورخ در طرح کلان تاریخ، او را از مقام تاریخ نویسی به مقام کنشگر اجتماعی نزدیک می کند. موقعیت اجتماعی مورخ هرچه نزدیکتر به دستگاه قدرت باشد، پیچیدگی روایت او بیشتر می شود. این مقاله به بررسی جهانگشای جوینی از این منظر می پردازد، دیدگاهی که می تواند بنیاد چنگ زدن به متن تاریخی را سست کند.

Keywords:

تاریخ روایی , تاریخ اخلاقی بلاغی , قصه گویی , ابزار بلاغی , تاریخ جهانگشای جوینی