دال مرکزی در گفتمان سربداران خراسان؛ تحلیل گفتمان نامه شیخ حسن جوری به امیر محمدبیک (بر پایه نظریه لاک لائو و موفه)

نهضت سربداران خراسان (۷۳۷ه. ق.­ ۷۸۳ه. ق.) مهم­ترین نهضت آزادی­بخش ایران در قرن هشتم است. تزلزل و ناپایداری این دولت مستعجل و فراز و فرودهای ایدئولوژیک آن سوال های بزرگی را پیش روی محققان قرار داده­است. گفتمان این نهضت، مانند همه گفتمان­های سیاسی­ اجتماعی، دارای دو مرحله غیرمستقر (پیش از استقرار حکومت) و مستقر (پس از استقرار حکومت) است. در این مقاله تلاش شده­است نامه شیخ حسن جوری به امیر محمد­بیک، برادر ارغون­شاه، به­عنوان یکی از مهم­ترین اسناد گفتمان غیرمستقر سربه­داران، تحلیل و به برخی از پرسش­های بالا از جمله تاثیر شرایط مکانی و زمانی در این جنبش، مفاهیم سیاسی و مذهبی آن و عامل وحدت­بخش به نیروهای پراکنده مردمی، ذیل یک گفتمان واحد پاسخ داده شود. برای پاسخ به این پرسش­ها از شیوه تحلیل گفتمان لاک لائو و موفه بهره خواهیم برد که در آن هم، مفاهیم یک گفتمان، مانند جابه­جایی دال­ها، سوژه سیاسی، اسطوره و تصور اجتماعی، قابلیت دسترسی و اعتبار، غیریت و حاشیه­رانی، دال­های خالی و هژمونی، حول محور "دال مرکزی" شکل می­گیرند. پس از بررسی­ها روشن می­شود که در گفتمان غیرمستقر سربداران، دال­های مرکزی، ظلم­ستیزی و برابری­جویی هستند. شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری، به­عنوان مهم­ترین شخصیت­های این گفتمان، با تکیه بر گفتمان­های تشیع و تصوف، اسطوره­ای مبتنی بر ظلم­ستیزی شیعیانه و برابری­جویی عارفانه خلق کردند و آن را به تصور اجتماعی تبدیل نمودند. بقیه مفاهیم این گفتمان نیز، حول همین دال­های مرکزی، متمرکز می­شوند. در خلال مقاله علاوه بر این نامه، از منابع و اسناد تاریخی دیگر نیز در جهت تحلیلی شامل، استفاده شده­است.

Keywords:

سربداران , شیخ حسن جوری , تحلیل گفتمان , لاک لائو و موفه , دال مرکزی