عقلانیت در تاویل قرآنی

هرچند در تعریف واژه تاویل اشاره ای به عقل نشده است حضور التزامی عقل را در تحلیل هسته معنایی آن می توان یافت. معانی تاویل(تفسیر، رجوع، آغاز و ابتدا، پایان و عاقبت، مصیر و مرجع، جمع، اصلاح، سیاست، تغییریافتن، تدبیر و تقدیر) از جهات مختلف قابل تحلیل اند؛ ازجمله این که تغییر، تحول، صیرورت، بازگشت، و نیز پیوند با ابتدا و انتها، و... ناظر به نوعی حرکت جهت دار و غایت مندند. اساسا، تصور حرکت بدون مقصد و غایت ممکن نیست، هم چنان که سخن از غایات بدون حرکت بی معناست. تمرکز بر این نکته آدمی را به وجود نوعی آگاهی، فکر، و اندیشه در نهاد واژه تاویل که در اصل و در بنیان اولیه آن نیز است، ره نمون می سازد. درواقع، عقلانیت معنای لازم تاویل است و بدون آن تاویل میسر و بلکه محقق نخواهد شد. ازاین رو، در آیه ۷ سوره آل عمران معیار و عیار انسانی تاویل، افزون بر انتساب به الله(جامع جمیع اسماء وصفات)، رسوخ در علم است.صرف نظر از اختلافات مطرح در این زمینه، تمرکز و بلکه تاکید بر علم(اعم از علم الهی یا علم بشری با قید رسوخ) اشارتی دارد به پیوند تاویل با علم و آگاهی و پیداست علم بدون عقلانیت قابل تصور نیست. بااین حال، این بعد از تاویل مغفول واقع شده و بلکه ازسوی مخالفان موردانکار قرار گرفته و اساسا تاویل در حد مقوله ای فرقه ای فروکاسته شده است. حال آن که پیوند یا به تعبیر دقیق تر نسبت تاویل و عقلانیت امری جدی و اساسی و البته نیازمند بیان است. این نوشتار با روش تحلیلی درپی تبیین این عنصر مقوم تاویل، با اشاره ای گذرا بر ضرورت و چرایی، از خلال ضوابط، اصول و شرایط مطرح شده، مقصود خود را جسته و به این نتیجه رسیده است که عقلانیت عنصر مقوم تاویل است و تاویل بدون آن قطعا تاویل نخواهد بود و شاید سخنی باشد مبتنی بر هوی و تفسیر به رای.

Keywords:

تاویل , عقلانیت , قرآن , ضوابط تاویل