تاملی در آرای عمرانی خواجه رشیدالدین فضل الله مطالعه موردی: بازخوانی تکوین اولیه روستای فتح آباد تبریز

خواجه رشیدالدین فضل الله دانشمند و دولتمرد ایرانی، جلوه ای متفاوت و در عین حال ممتاز از سنت علمی و عملی ایران عهد مغول است. او پذیرش مسند وزارت در دولت ایلخانی را فرصتی برای تجدید حیات معرفت و علم در جامعه ایرانی می پنداشت. کیاست و درایتی که او در اصلاح جامعه بحران زده ایران از خود نشان داد، او را به نمادی از ایستادگی عنصر ایرانی در برابر سلطه مغول مبدل ساخت. از آثار این دانشی مرد و دولتمرد بابصیرت که در شمار مهم ترین شاهکارهای فرهنگی تاریخ ایران قرار دارد، برنامه ریزی و بنیان گذاری شهرستان رشیدی با مرکزیت دارالعلم ربع رشیدی در شرق دارالسلطنه تبریز است. این شهرستان بنا به متن صریح وقف نامه ربع رشیدی، به منظور حمایت از علم و عالم بنا نهاده شده بود و همه ارکان آن، از مرکز تا آبادی ها و باغات پیرامون همه در جهت تامین چنین نیتی عمل می کردند. یکی از آبادی های واقع در حاشیه سبز این شهرستان، روستای فتح آباد بود که بر اساس مستندات تاریخی، تدبیر امور عمرانی آن از بدو شکل گیری، مدیون نظر و دخالت موثر شخص خواجه رشیدالدین بوده است. از منظر تاملات تبارشناسی روستا در ایران، ویژگی فتح آباد آن است که اطلاعات معتبری درباره نحوه تکوین وجود اولیه آن در منابع معتبر قابل جستجو است. نوشتار حاضر برآمده از پژوهشی بر پایه اطلاعات مذکور می باشد که به روش توصیفی تاریخی انجام گرفته است. این نوشتار ضمن بحث درباره پیشینه کالبدی روستای فتح آباد، روشن می نماید که نحوه طرح افکنی روستا در آن دوره علاوه بر آنکه وامدار سنت های عمران روستایی در ایران بود، خصوصیات ویژه ای نیز داشته است که آن را از دیگر روستاهای ایرانی متمایز می نمود. این ویژگی، منبعث از دو عامل عمده بود، نخست؛ تعلق ماهوی و ارتباط این روستا با دارالعلم ربع رشیدی و دوم؛ تدبیر و تمهیدات خاصی که خواجه رشیدالدین برای انجام و فرجام آن اندیشیده بود. مطالعه نوشتار حاضر همچنین برای شناخت جایگاه و اعتبار برنامه ریزی در آرای عمرانی خواجه رشیدالدین فضل الله سودمند است.

Keywords:

Land Planning , site selection , Rabe Rashidi , برنامه ریزی زمین , مکان یابی , محیط مصنوع , ربع رشیدی , روستای فتح آباد