مصاحبه الکترونیک در پژوهش های کیفی

مصاحبه یکی از ابزارهای معمول و متداول در بسیاری از پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی است که با گسترش رویکردهای کیفی و تلفیقی در سال های اخیر به طور فزاینده ای بدان توجه شده است. مصاحبه گفتگویی هدفمند و معمولا از قبل طراحی شده درباره موضوعی مشخص است که حداقل دو نفر در آن شرکت دارند. فردی که پرسش های مصاحبه را تدوین و مطرح می کند، مصاحبه گر و فردی که به پرسش ها پاسخ می دهد، مصاحبه شونده است. در پژوهش های کیفی، به منظور جمع آوری داده ها، با توجه به تعداد افراد درگیر در مصاحبه، شرایط مکانی و زمانی و اهداف تحقیق و ویژگی های مصاحبه شوندگان، نوع مصاحبه مورداستفاده متفاوت خواهد بود. یکی از انواع مصاحبه ها، مصاحبه های الکترونیکی است که از جایگزین های مصاحبه به روش مرسوم است. این روش مصاحبه، می تواند مانند سایر مصاحبه ها برای بررسی نگرش ها، نظرها، باورها و تجربه های واقعی افراد جامعه موردمطالعه، استفاده شود. این مصاحبه ها می توانند به دو صورت هم زمان و غیر هم زمان انجام شوند. درروش هم زمان مصاحبه کننده به طور هم زمان با مصاحبه شوندگان ارتباط برقرار می کند. مکالمات تلفنی، استفاده از Webcam و همچنین Chat در شبکه های اجتماعی مثال هایی از این روش هستند. مصاحبه های غیر هم زمان آن هایی هستند که مصاحبه کننده و مصاحبه شونده در زمان های متفاوتی در فرآیند مصاحبه شرکت می کنند. ایمیل، انجمن های اینترنتی و تابلوی اعلانات اینترنتی (Bulletin Boards) و یا سایت های شبکه های اجتماعی مثال هایی از مصاحبه به روش غیر هم زمان هستند(۱). بر همین اساس این مصاحبه ها می توانند در طیف ساختاریافته تا بدون ساختار قرار بگیرند. به طور مثال ممکن است پژوهشگر یک سری از سوالات را از طریق نامه الکترونیک به شرکت کنندگان ارسال کند و یا پژوهشگر دیگری مصاحبه نیمه ساختار یافته ای را به صورت گفتگو در بستر اینترنت انجام دهد؛ اما باید توجه داشت که مصاحبه الکترونیک نیز دارای مزایا و محدودیت هایی است. از مزایای مصاحبه الکترونیکی می توان به مواردی مانند حذف بعد مسافت، مصاحبه با افرادی که دسترسی حضوری به آن ها مشکل است، مصاحبه در محل طبیعی کار یا زندگی افراد و توجه به راحتی آن ها، صرفه جویی در هزینه، ذخیره اطلاعات به آسانی و با سرعت، حذف تاثیر حضور مصاحبه گر و حفظ حریم خصوصی افراد و بدون نام بودن آن ها (روش نامه های الکترونیکی)، مصاحبه با گروه های آسیب پذیر مانند مبتلایان به ایدز، بزهکاران و مانند آن اشاره کرد. محدودیت های مصاحبه الکترونیک، کاهش توجه و تمرکز شرکت کنندگان، عدم توانایی استفاده از فناوری، دسترسی ناکافی به اینترنت، مشکل تایید هویت شرکت کنندگان و عدم دسترسی به واکنش های غیرکلامی است(۳،۲). از چالش های مهم مصاحبه های الکترونیک، ملاحظات اخلاقی است که در این خصوص می توان به مواردی همچون خطر افشای اطلاعات شرکت کنندگان و نحوه اخذ رضایت برای شرکت در مطالعه، اشاره داشت. این مسئله در شرایطی که مصاحبه شوندگان گروه کودکان، نوجوانان یا افرادی که مشکلات ذهنی دارند، باشند بیشتر نمود پیدا می کند. یکی دیگر از مصادیق اخلاقی، استفاده نامناسب از قدرت برای بررسی فعالیت های مردم از طریق فناوری بدون جلب رضایت آن ها است که به آن Lurking گفته می شود و از موارد نقض حریم خصوصی انسان ها محسوب می شود. با این حال در مصاحبه الکترونیک شرکت کنندگان به راحتی می توانند از ادامه همکاری صرف نظر کنند. به همین منظور قوانین و مجموعه ای از بایدها و نبایدهای استفاده از اینترنت و حضور در شبکه های اجتماعی به نام نتیکت (netiquette) وجود دارد که از ترکیب دو واژه network  و etiquette به دست آمده که می بایست هم مصاحبه شونده و هم مصاحبه کننده با آن آشنا باشند(۴). صرف نظر از ملاحظات اخلاقی، یکی دیگر از چالش ها، مسائل مربوط به اعتبار داده ها و یافته های جمع آوری شده از طریق مصاحبه های غیر هم زمان است. بدین منظور پژوهشگران چگونه می توانند مطمئن باشند که شرکت کنندگان حقیقی چه کسانی هستند؟ چگونه می توانند اطمینان یابند، پاسخ نامه های الکترونیک که منتسب به فرد پاسخ دهنده است، توسط خود او پاسخ داده شده است؟ بدین منظور پژوهشگران باید قبل از استفاده از روشی جدید در مصاحبه، به مزایا و محدودیت های آن توجه کنند. سطح تناسب آن را با پژوهش خود ارزیابی کنند و سپس در مورداستفاده یا عدم استفاده از این روش تصمیم بگیرند. بنابراین پیشنهاد می شود در صورت امکان از روش مصاحبه حضوری و چهره به چهره استفاده شود و از روش های الکترونیک در مواقعی که امکان مصاحبه حضوری، به دلیل عدم دسترسی حضوری یا دور بودن محل شرکت کنندگان، وجود دارد استفاده شود. از بین روش های الکترونیکی بهتر است از مصاحبه های هم زمان و تصویری استفاده کرد تا تعامل بین مصاحبه کننده و مصاحبه شونده برقرار شود؛ در غیر این صورت باید از روش های مصاحبه غیر هم زمان مانند نامه های الکترونیکی استفاده کرد که البته آن نیز می تواند با تورش و عدم اطمینان به داده های گردآوری شده همراه باشد. امروزه فناوری اطلاعات تقریبا در تمامی حوزه های پژوهش ورود پیدا کرده است و مصاحبه که به وفور توسط پژوهشگران کیفی استفاده می شود از این قاعده مستثنا نیست. همان طوری که اشاره شد این روش مزایا و معایب خاص خود را دارد که در پاره ای از موارد استفاده از آن اجتناب ناپذیر است. نویسندگان این نامه به هیچ عنوان مدعی جایگزینی این روش به جای مصاحبه حضوری و رو در رو نیستند ولی با توجه به شرایط امروز و پیشرفت های فناوری آن را به عنوان یک روش مکمل پیشنهاد می کنند بنابراین مصاحبه الکترونیک تنها می تواند یکی از اشکال مصاحبه ای باشد که در کنار سایر روش ها برای جمع آوری داده ها بکار می رود. مصاحبه الکترونیک ممکن است بهترین روش جمع آوری داده در هر شرایطی نباشد، اما با توجه به گسترش روز افزون فناوری در فرآیندهای اجتماعی و همچنین آموزش و پژوهش، امیدواریم که مصاحبه الکترونیک به عنوان یک گزینه ارزشمند و مکمل در جعبه ابزار پژوهشگران کیفی جای خود را باز کند. ما امیدواریم که این نامه شروعی برای تحقق این آرزو باشد و بینش های مفیدی را برای پژوهشگرانی که ممکن است در آینده مصاحبه های الکترونیکی انجام دهند، ارائه کرده باشد.

Keywords:

Electronic Interview , Qualitative Research , مصاحبه الکترونیک , پژوهش کیفی