علی محمد اصفهانی و لگاریتم اعداد

از برجسته ترین چهره های علمی دوره قاجار علی محمد اصفهانی (۱۲۱۵-۱۲۹۳ق/۱۸۰۰-۱۸۷۶م) است که سال های بنیادین حیات علمی و حرفه ایش در اصفهان، یعنی پیش از آغاز آشنایی او با علوم اروپایی از طریق مدرسه جدید دارالفنون، سپری شده است. تعدادی از آثار علمی اصفهانی به سبک رساله های ریاضی قدیم همچون مفتاح الحساب کاشانی یا عیون الحساب محمدباقر یزدی نوشته شده اند، در حالی که به نظر می رسد آثار دیگر او به سبک و سیاق کتاب های درسی دارالفنون به رشته تحریر درآمده اند. متاسفانه تعدادی از عناوینی که مورخان در میان آثار اصفهانی ذکر کرده اند، امروزه در دست نیست و این موضوع سبب شده است که انتساب برخی نوآوری ها به اصفهانی در ابهام باقی بماند. از ابداعات قابل توجهی که به اصفهانی نسبت داده شده، کشف استخراج لگاریتم اعداد است که در بسیاری از منابع تاریخی فارسی همچون مقالات مختلف از ابوالحسن فروغی، جبر و مقابله خیام از غلامحسین مصاحب، تاریخ علوم اسلامی از جلال الدین همایی و... تکرار شده است. در حالی که ابوالقاسم قربانی -مورخ ریاضیات- انتساب کشف لگاریتم به اصفهانی را تنها یک افسانه خوانده است. البته عبدالحسین مصحفی با بررسی برخی شواهد و قراین تاریخی نشان می دهد که این انتساب چندان دور از واقعیت نیست. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن معرفی این ریاضی دان و اشاره به بحث ها و جدل هایی که در باره مساله کشف لگاریتم درگرفته است، به کمک اسناد و مدارک موجود، این ابهامات را تا حدودی روشن کنیم.

Keywords:

علی محمد اصفهانی , غیاث الدین جمشید ثانی , کشف لگاریتم در ایران , محمدباقر یزدی , نجم الدوله