از کشمیر تا کعبه؛ سفری به حج قدیمی ها

سفر باسعادت حج آرزوی دیرینه هر مسلمان هندوستانی بوده و هست. از رباط های ساخته شده تا آثار و هدایای هندوستانی در حرمین شریفین، همگی دلالت به شیفتگی والهانه این مردم به ارض مقدس است. در زبان اردو بیشترین سفرنامه های چاپ شده در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی درباره سفر به مکه معظمه و مدینه منوره است. از خلال سفرنامه های اردو و آرشیوهای هندوستان، شیوه سفر حج مسلمانان این دیار تا حدی مشخص می شود: آداب و رسوم بدرقه و استقبال حاجی، اقدام برای دریافت گذرنامه زیارتی، مسیرهای رفت و برگشت، خطوط کشتی رانی و کرایه های آنها، سوغاتی. در این مقاله حج مسلمانان کشمیر هندوستان در قدیم بررسی شده است.