کاربست ویژه عام واژه ها: شگردی تاویل افزا در غزل های حافظ

افسون­سازی­ های خواجه ی راز که به جذب خوانندگان و خواهندگان فراوانی انجامیده، اغلب حافظ ­پژوهان را بر آن داشته است تا پژوهش ­های پرشماری درباره ی رموز و اسرار این افسونگری­­های جهانی­ساز جاودانگی­بخش انجام دهند. با وجود فراوانی این دست پژوهش ­ها به نظر می­رسد که همچنان رازهایی نایافته و رمزهایی نشناخته درباره ی کارایی همیشگی و هم ه­جایی کلام حافظ وجود دارد که شایسته ی شناسایی است. تامل در دیوان خواجه به­ویژه ابیاتی که قابلیت تاویل و تفال بیشتری دارند، نشان می­دهد که در برخی از این بیت­ها حضور یک واژه ی عام، محور و مبنای تاویل ­­افزایی گسترده قرار می­گیرد. بررسی نمونه­ های متعدد و مقایسه ی نزدیک به هفتاد بیت به­ ظاهر مشابه، حکایت از شگردی زبانی دارد که طی آن یک عام­واژه ی کلیدی با دو ویژگی صرفی (معرفه و معنی بودن) زمینه را برای برداشت ­های گونا­گون از بیت یا مصراع موردنظر فراهم می آورد. دلالت­ گری نامحدود عام­واژه ی محوری و کاربست ساده ی آن در شگرد موردمطالعه (بدون پیچیدگی­ های برآمده از دخالت و تاثیر صناعات ادبی و فنون بلاغی دشوار و دیریاب) ضمن جذب خوانندگان پرشمار از صنوف و اقشار مختلف، می تواند ظرفیت تاویل­ پذیری ابیات زمینه را به اوج برساند و امکان خوانش این بیت­ ها را تا فراسوی مرزهای زمانی و مکانی و زبانی فراهم ­کند. با بررسی ابیات دربردانده ی این شگرد در چهارچوب آزادترین خوانش هرمنوتیکی (خوانش خواننده­ محور) و مقایسه ی شگرد موردبحث با ایهام توسعه ­یافته ی حافظانه کوشش شده است، توان تفال­ افزایی این شگرد به طوربرجسته تبیین شود. وجود نشانه ­هایی از این شگرد در آیاتی از قرآن کریم تقویت­ کننده ی این گمان است که حافظ این شگرد ساده و سحرآمیز را هم در مضمون و هم در راهبرد، وامدار اعجاز آیات آسمانی باشد.    

Keywords:

تاویل ­پذیری , دلالت­ گری , سفیدخوانی , عام­ واژه , هرمنوتیک