اثر گردشگری بر خدمات فرهنگی زاینده رود (حوزه آبخیز اسکندری)

مقدمه خدمات فرهنگی بوم سازگان (CES) به منافع غیرمادی و تماس غیرفیزیکی انسان ها با آبخیز گفته می شود. از جمله شاخص های CES، ارزش های زیبایی شناختی و معنوی، حس مکان و الهامات و سیستم دانش و ارزش های آموزشی می باشد. انسان ابتدا بر اساس فرهنگ خود محیط را درک و سپس منافع غیرمادی را از بوم سازگان دریافت می کند. از طرفی، گردشگری یکی از فعالیت های تاثیر گذار بر فرهنگ و خدمات بوم سازگان است. در واقع؛ گردشگری پدیده ای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است که با جابه جایی مردم به مکانی خارج از محل زندگی شان ارتباط دارد. گردشگری می تواند تاثیرات متفاوتی مانند تغییر در ارزش ها، رفتار افراد، روابط زندگی جمعی، سبک زندگی، سطوح امنیت و غیره را به دنبال داشته باشد. در این راستا؛ با توجه به این مهم، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی اثر فعالیت های گردشگری بر مولفه های CES در آبخیز اسکندری واقع در بالادست حوضه سد زاینده رود انجام شد. این حوضه واقع در استان اصفهان و شامل شهرستان های بویین و میاندشت، تیران و کرون، چادگان، خوانسار، فریدن و فریدون شهر می باشد. مواد و روش ها  پژوهش حاضر از نوع کاربردی و توصیفی- تحلیلی است که داده های آن به روش های کتابخانه ای، مشاهده و مطالعات میدانی شامل پرسشنامه و مصاحبه چهره به چهره جمع آوری شده است. بر این اساس، پس از بررسی جاذبه های گردشگری محدوده مورد مطالعه؛ به منظور ارزیابی اثر گردشگری بر CES، شاخص هایی در قالب پرسشنامه بر مبنای طیف لیکرت طراحی شد. طیف لیکرت، شامل پاسخ هایی از خیلی کم (۱) تا خیلی زیاد (۵) می باشد. در ادامه، روایی پرسشنامه ها توسط متخصصین خبره مورد تایید قرار گرفت. برای تعیین پایایی شاخص های مورد بررسی از آلفای کرونباخ استفاده شد. میزان آلفای کرونباخ برای شاخص های حس مکان، ارزش های زیبایی شناختی و معنوی و سیستم دانش و ارزش های آموزشی به ترتیب ۸۵/۰، ۹۳/۰ و ۸۸/۰ به دست آمد. سپس با پیمایش در منطقه، نسبت به تکمیل پرسشنامه ها توسط گردشگران اقدام گردید. در نهایت، تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده و مقایسه آماری با استفاده از آزمون t تک نمونه ای در نرم افزار SPSS انجام شد. در مرحله بعد؛ برای ارزیابی CES در حوزه آبخیز اسکندری، از تعداد افراد بازدیدکننده از مناطق گردشگری طبیعی نیز استفاده شد. در این راستا؛ ابتدا تعداد افراد بازدیدکننده محاسبه، سپس برای بیان شاخص گردشگری بدون بعد، دامنه صفر تا یک به چهار طبقه با دامنه یکسان طبقه بندی شد. نتایج و بحث  نتایج پژوهش حاکی از آن است که در مجموع، فعالیت های گردشگری بر CES نقش موثری داشته است. البته این تاثیر در ابعاد مختلف یکسان نیست و مولفه های CES یعنی ارزش های زیبایی شناختی و معنوی، حس مکان و الهامات و سیستم دانش و ارزش های آموزشی به ترتیب اولویت اول تا سوم را به خود اختصاص داده اند. در این راستا؛ برای سنجش مولفه حس مکان و الهامات از شاخص های تشدید علاقه گردشگران، افزایش ارزش منطقه، احساسات، بازدید بیشتر و حس مسئولیت بیش تر گردشگران استفاده شد. ارزش های زیبایی شناختی شامل تنوع فضایی، اصلاح عیوب و نقوص فضاها، افزایش کیفیت و زیبایی، افزایش هویت کالبدی و نظم ظاهری فضای منطقه بوده است. ضمن اینکه؛ شاخص های احترام بیش تر به قوانین اجتماعی، افزایش مسئولیت پذیری و جرئت ابراز اندیشه، رعایت بیش تر حقوق دیگران، پایبندی گردشگران به تقویت صلح و قوانین حقوق بشر و ارتقای دانش گردشگران در طرز استفاده از منابع طبیعی مربوط به مولفه سیستم دانش و ارزش های آموزشی می باشد. هم چنین؛ نتایج حاصل از آزمون معناداری، دلالت بر اثر معنی دار فعالیت های گردشگری بر مولفه های CES بود (P=۰.۰۵). ضمن اینکه؛ شهرستان های فریدون شهر، خوانسار، چادگان، فریدن، بویین و میاندشت و تیران و کرون به ترتیب بیش ترین گردشگران را به خود اختصاص داده اند. نتیجه گیری  در مجموع؛ بیش ترین تاثیر فعالیت های گردشگری بر روی شاخص های افزایش کیفیت و زیبایی منطقه (۰۰/۳۰)، بازدید بیشتر گردشگران در اثر فعالیت های گردشگری (۳۰/۲۸) و رعایت بیش تر حقوق دیگران با میانگین ۵۰/۲۳ می باشد. ضمن اینکه، تعداد افراد بازدیدکننده از مناطق گردشگری پس از فعالیت های گردشگری مثبت ارزیابی شده است. در واقع؛ فعالیت های گردشگری در این منطقه سبب شده است مردم علاقه بیشتری به مناطق گردشگری طبیعی پیدا کنند، به طوری که همه تصورات، احساسات و اشتیاق آن ها برای بازدید از منطقه متاثر از فعالیت های گردشگری است. با این وجود؛ از آنجا که تاثیرات نامبرده از سطح ایده آل فاصله دارد، به منظور اثرگذاری فعالیت های گردشگری در منطقه، تقویت سازوکارهای نظارتی و اجرائی و برنامه ریزی با توجه به پتانسیل های منطقه به همراه ایجاد زیرساخت در خصوص توریسم و اکوتوریسم پیشنهاد می شود.

Keywords:

Eskandari watershed , cultural ecosystem services , tourism activities , حوزه آبخیز اسکندری , خدمات فرهنگی بوم سازگان , فعالیت های گردشگری