تحلیل ابعاد تاب آوری جوامع محلی در برابر مخاطره سیلاب (مطالعه موردی: حوزه آبخیز گرگان رود-استان گلستان)

مقدمه   طی سالیان اخیر وقوع مخاطرات محیطی و بروز خسارات زیان بار و تلفات قابل ملاحظه ناشی از آن، در اکثر نقاط جهان به یک چالش اساسی تبدیل شده است. در راستای کاهش اثرات مخاطرات محیطی، توجه به ر ویکرد تاب آوری مطرح شده است. تاب آوری به منزله یکی از سنجه های موثر در فرایند مدیریت مخاطرات محسوب می شود. همچنین رویکردی اجتماع محور است که آمادگی جوامع محلی را در برابر ناپایداری های ناشی از مخاطرات ارتقا می دهد. با آگاهی و شناخت از میزان تاب آوری، می توان با برنامه ریزی مناسب به کاهش صدمه ها و آثار مخرب کمک نمود. بلایای طبیعی به سه شکل باعث کاهش تاب آوری می شوند؛ آسیب های فیزیکی، شامل آسیب های وارده به کاربری های مسکونی، تجاری، تجهیزات و تاسیسات. آسیب های اقتصادی، شامل از بین رفتن اشتغال، به تعلیق درآمدن تجارت، هزینه های تعمیر و بازسازی. آسیب های اجتماعی، شامل تاثیر بر افرادی که به کمک های دارویی و سرپناه نیاز دارند. از جمله این مخاطرات طبیعی در استان گلستان نیز می توان به مواجهه شدن با حوادث طبیعی از جمله سیل سال ۱۳۹۸، اشاره نمود. ازاین رو، تحقیق حاضر با هدف تعیین شاخص های موثر در سنجش میزان تاب آوری سکونت گاه های روستایی حوزه آبخیز گرگان رود و تعیین میزان و اهمیت تاب آوری اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی روستاهای مورد بررسی در برابر سیلاب سال  مذکور انجام شده است. مواد و روش ها    منطقه مورد مطالعه حوضه آبخیز گرگان رود، واقع در ارتفاعات جنگل گلستان است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی و با استفاده از ابزار پرسش نامه انجام شد. جامعه آماری تحقیق روستاهای آبخیز گرگان رود شامل ساکنان بومی روستاهای منطقه است که مشتمل بر ۱۲۶ روستا و جمعیت کل ۲۲۹۴۲ خانوار بوده است. از بین پرجمعیت ترین روستاهای بخش بالادست، مرکزی و پایین­دست حوضه آبخیز گرگان­رود، برخی روستاها با روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای دو مرحله ای و بر اساس روش کوکران انتخاب شدند. در نهایت از بین روستاهای موجود  تعداد ۱۰ روستای پرجمعیت و ۲۰۰ سرپرست خانوار انتخاب شدند. پرسشنامههای پژوهش مشتمل بر سه بعد اجتماعی-فرهنگی (۱۹ مولفه)، اقتصادی (۵ مولفه) و محیط زیستی-مدیریتی (۷ مولفه) است. روایی محتوایی پرسش نامه نیز با نظرخواهی از اساتید مرتبط با موضوع تایید شد و سپس با استفاده از مصاحبه، مشاهده و تکمیل میدانی پرسش نامه ها به گردآوری داده ها اقدام شد. در یافته های توصیفی تنها خصوصیات فردی پاسخگویان بررسی شده است. در یافته های تحلیلی از آزمون تی تک نمونه ای استفاده شد. برای انجام استنباط های آماری میانگین تاب آوری مولفه ها با میانه مطلوب مورد مقایسه قرار گرفت. به منظور بررسی ارتباط درونی میان ابعاد کلان موثر تاب آوری سکونت گاه های روستایی در مواجهه با بحران از آزمون کروسکال والیس استفاده شد. در بخش آمار استنباطی برای بررسی نرمال بودن توزیع داده ها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف، در رتبه بندی گویه های مربوط به هر شاخص از آزمون فریدمن و در تحلیل ضرایب همبستگی از آزمون اسپیرمن استفاده شد. نتایج و بحث نتایج حاصل از بررسی ۲۱ مولفه در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی نشان داد، در بین روستاهای مورد بررسی بعد اجتماعی با میانگین ۸۹/۲ بیشترین و بعد محیطزیستی با میانگین ۳۰/۲ کمترین تاثیر را در تاب آوری روستاها داشته است. همچنین بیشترین میانگین بعد اجتماعی (۰۹/۳) در روستای صادق آباد و کمترین میانگین (۶۹/۲) در روستای بهلکه شیخ موسی مشاهده شد. بیشترین میانگین بعد اقتصادی (۳۶/۳)  در روستای صحنه سفلی و کمترین میانگین (۴۹/۲) در روستای بهلکه شیخ موسی مشاهده شد. بیشترین میانگین بعد محیطزیستی (۴۲/۲) در روستای صادق آباد و کمترین میانگین (۰۲/۲) در روستای آق آباد مشاهده شد. در مجموع تاب آوری روستای صحنه سفلی از نظر شاخص های مورد بررسی بالاترین میزان (۸۹/۲) را داشته است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل آزمون تیتک نمونهای و کروسکال والیس روستاهای مورد مطالعه بیانگر وجود اختلاف معنی دار در تمامی ابعاد اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی، محیطزیستی -مدیریتی است (۰۵/۰(p<. همچنین یافته ها نشان داد که تاب آوری کل جامعه مورد مطالعه با مقدار ۶۵/۲ پایین تر از حد متوسط است و تفاوت معنی داری بین روستاها وجود دارد (۰۵/۰(p<. نتایج حاصل از اولویت بندی ابعاد تاب آوری با استفاده از آزمون فریدمن نیز نشان داد که عوامل اجتماعی-فرهنگی نسبت به سایر ابعاد از اولویت بالاتر و عوامل محیط زیستی-مدیریتی در اولویت آخر قرار دارد. نتیجه گیری  با توجه به نتایج می توان پیشنهاد نمود یکی از ضروری ترین فعالیت ها برای برنامه ریزی وضع موجود، توجه به شاخص هایی است که منجر به افزایش سطح تاب آوری جامعه محلی آبخیزنشینان می شود. از این رو، با توجه به آنکه مقدار محاسبه شده عدد تاب آوری در ابعاد مختلف و مخصوصا از بعد محیط زیستی-مدیریتی کمتر از حد مبنا (۳) است، هرچه مدیران محلی عملکرد بهتری در زمینه افزایش تولید پوشش گیاهی در قالب عملیات اصلاحی-احیایی و جلوگیری از روند تغییر کاربری اراضی توسط دستگاه های اجرایی مربوطه داشته باشند، میزان تاب آوری کل ساکنان روستا افزایش خواهد یافت. لذا بهتر است با تکیه بر مدیریت بحران به سمت ایجاد جوامع تاب آور با ظرفیت سازگاری بالا حرکت نمود که این موضوع بدون شناخت و ریشه یابی ضعف های جامعه و ارتباط مداوم نهادها و سازمان های مسئول با جوامع محلی به وسیله تسهیل گران اجتماعی، میسر نخواهد بود. در عین حال، با توجه به آنکه تاب آوری جوامع محلی منطقه مورد مطالعه در برابر سیل فرآیندی زمان بر و تدریجی است؛ برقراری تعامل مستمر بین روستاهای با ضریب تاب آوری بالاتر و روستاهای با ضریب تاب آوری پایین به منظور بهره مندی از تجربیات یکدیگر، برگزاری کارگاه ها و دوره های آموزش آمادگی مقابله با سیلاب احتمالی برای تشریح و عملیاتی کردن در روستاهای مورد مطالعه پیشنهاد می شود.

Keywords:

Natural disaster , Vulnerability , socio-economic consequences , Flood management , اجتماعی-فرهنگی , آسیب پذیری , اعتبارسنجی , بلایای طبیعی , پیامد مدیریت سیل