نگاهی توصیفی تحلیلی به ویژگی های زبانی کتاب رتبه الحیات بر پایه نظریه واکنش کلامی

خواجه یوسف همدانی از مشایخ نسبتا گمنام عرفان در قرن های پنجم و ششم هجری است و تنها اثر باقی مانده از وی کتاب رتبه الحیات است. خواجه یوسف، این کتاب را بر پایه پرسش و پاسخ تنظیم کرده است. وی در این کتاب پس از طرح پرسش هایی از مخاطبی فرضی، با زبانی ساده، بر اساس آموزه های عرفانی، به پاسخگویی می پردازد. متن این کتاب، به شعر بسیار نزدیک شده است. بی تردید علاوه بر عنصر عاطفه که در آن به وضوح قابل تشخیص است، ویژگی بارز آن، موسیقی کلام است. نویسنده در این کتاب از «زبان راز» سخن گفته است. وی با این تعبیر علاوه بر توجه به لطایف رازناک عرفانی، به ظرافت ها و زیبایی های زبان فارسی و فصاحت و بلاغت آن نیز اشاره کرده است. افزون بر آرایه های لفظی و معنوی، وجود برخی از عوامل صرفی (به کارگیری واژه های غیرساده، ترکیب های اضافی، مترادف، مصدر کامل، مصدر کوتاه شده، حاصل مصدر، فعل ماضی استمراری با ساخت «ماضی ساده + ی»، فعل های پیشوندی، تتابع اضافات، «الف» تفخیم و «و» استیناف («و + «اما») و عوامل نحوی (بافت ساده زبان، کوتاهی جمله ها، جایگاه واژگان، حذف، تکرار، جمله های پرسشی و عطف)، موجب ایجاد آهنگی خاص در نثر کتاب شده است. در این نوشتار، مختصات زبانی این کتاب (با تاکید بر عنصرهای موسیقی ساز)، بر پایه واکنش کلامی و با روش گفتمان کاوی، به اجمال معرفی شده است.

Keywords:

خواجه یوسف , رتبه الحیات , واکنش کلامی , گفتمان کاوی