خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در تشکیل اراضی بدلند

مقدمه مشخصات بارز بدلندها کمبود یا فقدان پوشش گیاهی، شیب­های تند و شبکه زهکشی متراکم است و به عنوان منابع مهم تولید فرسایش و رسوب در دنیا شناخته می­شوند. بارش­های شدید باران، پوشش گیاهی پراکنده، نفوذپذیری کم خاک، مواد قابل فرسایش و شیب­ها و دامنه­های نسبتا تند شرایط لازم برای ایجاد رخساره­های بدلند را فراهم می­کنند. فرسایش بدلندی تحت­تاثیر چندین خصوصیت خاک است که از جمله این عوامل می­توان به عمق خاک سطحی، محتوای کربن آلی خاک، وضعیت مواد آلی، بافت و ساختمان خاک، ظرفیت نگهداری آب در دسترس و خصوصیات انتقال آب که تعیین کننده کیفیت خاک هستند اشاره کرد. میزان تاثیر عوامل مختلف فیزیکی و شیمیایی خاک در شکل­گیری و گسترش فرسایش بدلندی از نقطه­ای به نقطه دیگر فرق می­کند. مواد و روش­ها تحقیق حاضر با هدف شناسایی مهمترین عوامل خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و عوامل محیطی و عمق خاک در گسترش فرسایش بدلندی در حوزه آبخیز زنوزچای است. در این تحقیق عواملی از قبیل درصد ماسه، سیلت و رس، PH، EC، SAR، ماده آلی، گچ و آهک خاک در طبقات ارتفاعی مختلف و در دوجهت شرقی-غربی و در سه عمق ۰-۵، ۵-۳۰ و ۳۰-۶۰ رخساره فرسایشی بدلند مورد بررسی قرار گرفت. برای بررسی تاثیر خصوصیات خاک در جهات، طبقات ارتفاعی و عمق­های مختلف بر روی تشکیل و توسعه بدلند در منطقه مورد مطالعه طرح سیستماتیک-تصادفی در قالب طرح فاکتوریل با دو فاکتور کاربری اراضی و طبقات ارتفاعی، از طریق آزمون آنالیز واریانس و مقایسه میانگین به روش دانکن صورت گرفت. بررسی نرمال بودن داده­ها توسط آزمون نرمالیته کولموگرف- اسمیرنف انجام شد. متغیرهای گچ و SAR که دارای حالت غیر نرمال بودند به ­ترتیب با استفاده از روش­های جذر و لگاریتم­گیری از اعداد به حالت نرمال درآمدند و آزمون­های آماری پارامتریک روی آن­ها انجام شد. برای تعیین میزان تاثیر عوامل خاکی بر تشکیل رخساره بدلند، آنالیز واریانس و روش دانکن مورد استفاده قرار گرفت. نتایج و بحث نتایج به­ دست آمده از آزمون t غیر جفتی و Leven برای مقایسه اختلاف میانگین­های برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک اراضی بدلند در مقایسه با اراضی شاهد نشان داد که متغیرهای pH، SAR، گچ، درصد رس، درصد سیلت و ماده آلی در سطح (۰۱/۰) معنی­دار می­باشند. با توجه به بررسی رابطه بین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک با شکل­گیری رخساره­ فرسایشی بدلند مشخص شده است که شکل­گیری بدلندها رابطه مستقیم با درصد رس، pH، EC، ماده آلی و SAR داشته و رابطه معکوسی با میزان آهک و گچ دارد. نتایج بیانگر این نکته است که با افزایش شوری شرایط برای استقرار گیاهان کاسته می­شود که نقش به­سزایی بر روی کاهش سرعت قطرات باران و نفوذ آن در داخل زمین دارند. نتایج نشان داد که عوامل شیمیایی خاک تا حد زیادی تعیین کننده ایجاد فرسایش و تشکیل بدلند هستند. به گونه­ای که با افزایش میزان pH و EC فرسایش تونلی افزایش یافته و با افزایش میزان آهک و گچ از میزان تشکیل بدلند کاسته می­شود. افزایش اجزاء ریزدانه رس سبب افزایش چسبندگی خاک مارنی شده و با افزایش مقاومت در برابر کنش آب، فرسایش سطحی غالب می­گردد. افزایش میزان شوری خاک و نسبت جذب سدیم باعث ایجاد ساختمان دانه­ای ریز در خاک می­شود که به محض رسیدن رطوبت به آنها ساختمان خاک متلاشی می­شود. مقادیر زیاد سدیم باعث کاهش هدایت آبی خاک از طریق پدیده­های تورم و پراکنده شدن کانی­های رسی می­شود. پایداری و مقاومت خاک دانه­­ها با افزایش نسبت جذب سدیم کاهش یافته و در نتیجه فرسایش خاک تشدید می­شود. ماده آلی دارای نقش حیاتی بر خصوصیات شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی خاک دارد، تغییر در میزان ماده آلی به دلیل اثرگذاری بر فعالیت­های بیولوژیک، تبادل کاتیونی، اسیدیته و میزان عناصر غذایی یکی از مهمترین شاخصه­های کیفیت شیمیایی و بیولوژیک است. بررسی­ها نشان می­دهد که ماده آلی نقش مهمی در تشکیل خاکدانه­ها داشته و ساختمان خاک را بهبود می­بخشد. نتایج به­ دست آمده از آزمون دانکن نشان­دهنده تفاوت میانگین­ها در طبقات و جهت­های مختلف و در عمق­های (۵-۰)، (۳۰-۵) و پایین­تر از ۳۰ سانتیمتری در هر دو منطقه بدلند و شاهد، در سطح معنی داری ۰۵/۰ است. همچنین نتایج نشان داد که میانگین درصد رس و ماسه در ارتفاعات مختلف دارای اختلاف معنی دار در سطح ۰۵/۰ هستند. نتیجه­ گیری با توجه به بررسی رابطه بین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک با شکل­گیری رخساره­ فرسایشی بدلند بسیاری از پژوهش­های بعمل آمده نشان می­دهد که شکل­گیری بدلندها رابطه مستقیم با درصد رس، PH، EC، ماده آلی و SAR داشته و رابطه معکوسی با میزان آهک و گچ دارد.

Keywords:

خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک , شکل گیری و گسترش بدلند , فرسایش , زنوزچای