حکمرانی امنیت از منظر قرآن کریم؛ با تاکید بر نقش گروه ها

امنیت به عنوان یکی از بنیادی ترین کارکردهای حکمرانی، همواره کانون توجه مکاتب و نظریه های سیاسی بوده است. هرچند نظریه های متنوعی مانند واقع گرایی، مکتب کپنهاک و رویکردهای نوین امنیتی تلاش کرده اند چارچوبی برای تامین امنیت ارائه دهند، ناکامی های عملی آن ها در حل بحران های پیچیده، به ویژه در جوامع اسلامی، ضرورت بازگشت به منابع اصیل معرفتی و وحیانی را برجسته کرده است. قرآن کریم، به عنوان کامل ترین منبع هدایت بشری،نه تنها امنیت را یک نیاز فردی و جمعی بلکه بخشی از رسالت الهی انبیا می داند و تحقق آن را با اصولی دقیق و سازوکارهایی مشخص پیوند می زند. مسئله محوری این پژوهش آن است که حکمرانی امنیت مطلوب در منطق قرآن چگونه طراحی می شود و جایگاه گروه ها، به عنوان یکی از بازیگران کلیدی، در این فرایند چیست. کم توجهی به نقش جمعیت ها و گروه های اجتماعی در امنیت سازی، موجب شده است بخش مهمی از ظرفیت های حکمرانی اسلامی مغفول بماند. در حالی که بررسی واژگان پرکاربردی چون «آل»، «بنی» و «ملا» در قرآن نشان می دهد که این متن الهی تاکید ویژه ای بر نقش گروه ها در ساخت و پایداری امنیت دارد، به گونه ای که داستان بنی اسرائیل، چه در مقام الگوی منفی و چه به منظور بیان آموزه های مثبت، از برجسته ترین نمونه های امنیت پژوهی قرآنی است. هدف این تحقیق، تبیین نظام مند مبانی و سازوکارهای حکمرانی امنیت بر اساس آیات قرآن با تاکید بر نقش گروه ها و ارائه الگویی قابل انطباق با شرایط معاصر جوامع اسلامی است. در این مسیر، تلاش شده است تا از یک سو تصویری منسجم از ساختار مطلوب حکمرانی امنیت در منطق وحی ارائه شود و از سوی دیگر با استخراج آموزه های مرتبط، راهکارهایی عملی برای مشارکت گروه ها در فرآیند امنیت سازی به دست آید. این پژوهش همچنین می کوشد با مرور نمونه های تاریخی مانند مواجهه موسی(ع) با فرعون و نقش آفرینی گروه هایی چون آل فرعون، ملا و پیروان حق، نشان دهد که چگونه الگوهای رفتاری و مدیریتی در تعامل با گروه ها می تواند به تقویت یا تضعیف امنیت بینجامد. روش تحقیق بر پایه «تفسیر موضوعی استخراجی» است؛ روشی که بر جمع آوری و تحلیل آیات هم موضوع درباره امنیت و نقش گروه ها متمرکز است، بدون آنکه ترتیب مصحف به عنوان چارچوب الزامی در نظر گرفته شود. در این رویکرد، مفسر ضمن گردآوری آیات پراکنده پیرامون یک موضوع، با تحلیل ساختاری و محتوایی آن ها، تصویری جامع از دیدگاه قرآن ارائه می کند. داده ها از طریق مطالعه کتابخانه ای و مراجعه به تفاسیر معتبر، منابع تاریخی و متون مرتبط با اندیشه سیاسی اسلامی تکمیل شده است. برای افزایش دقت، موارد تحلیلی با مثال های قرآنی همچون نقش بنی اسرائیل در دوره رسالت موسی(ع)، حکومت فرعونی، کارگزارانی مانند قارون و بلعم باعورا و مفاهیمی چون «استضعاف»، «فتنه» و «جدال احسن» بررسی شده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد که از منظر قرآن، حکمرانی امنیت فراتر از تامین وضعیت عاری از تهدید است و به برقراری تعادل پایدار میان حقوق، وظایف و کرامت بازیگران مختلف اجتماعی منوط می شود. گروه ها در این نظام جایگاهی دوگانه دارند: می توانند عامل تحکیم امنیت باشند یا به عنوان ابزار استبداد و ناامنی به کار گرفته شوند. در الگوی مطلوب قرآنی، تشکیل گروه ها امری پذیرفته شده و حتی ضروری تلقی می شود و امنیت آن ها باید در برابر تهدیدات داخلی و خارجی تضمین شود. نفی استضعاف، مقابله با تقسیم بندی های تبعیض آمیز و بازگرداندن حقوق پایمال شده، از شاخصه های کلیدی این رویکرد است. داستان مواجهه موسی(ع) با فرعون نمونه بارزی از این اصل است که در آن، رهایی گروه تحت ستم، مقدمه ای برای بروز ظرفیت های اعتقادی و عملی آنان بود. از نظر قرآن، تهدیدات علیه گروه ها می تواند از سوی حکومت های ستمگر، دیگر گروه های قدرتمند یا حتی افراد دارای نفوذ شکل بگیرد. مستکبران برای تحکیم سلطه، از ابزارهایی چون ایجاد شکاف اجتماعی، کاهش توان نیروی انسانی و حذف نخبگان استفاده می کنند. در مقابل، الگوی قرآنی بر همبستگی درونی، رقابت سالم و مدیریت مسالمت آمیز اختلافات تاکید دارد. واژه هایی مانند «حزب» و «شعوب» نشانگر پذیرش تنوع در عین پاسداشت وحدت اجتماعی اند. یافته ها همچنین حاکی استکه امنیت، تنها به بعد فیزیکی محدود نیست و سطوحی چون امنیت فکری، اعتقادی و آزادی های اساسی را نیز دربرمی گیرد. قرآن با به رسمیت شناختن آزادی عقیده، بیان و مناظره، فضایی را ترسیم می کند که در آن مخالفان می توانند دیدگاه خود را آزادانه بیان کنند، به شرط رعایت حدود اخلاقی و عدالت. این رویکرد نه تنها مانع شکل گیری ناامنی ناشی از سرکوب می شود، بلکه زمینه رشد فکری و استحکام بنیان های مشروعیت را نیز فراهم می آورد. آموزه هایی چون «جدال احسن»، طلب برهان، عدم تفتیش عقاید و امنیت برای آمران به معروف و ناهیان از منکر، ستون های این بنای فکری را تشکیل می دهد. به طور کلی، پژوهش حاضر نشان می دهد که مدل قرآنی حکمرانی امنیت، امنیت را محصول تعامل فعال و مسئولانه دولت، گروه ها و افراد می داند و بر نقش کلیدی گروه ها در این زنجیره تاکید دارد. این مدل با پرهیز از تمرکز صرف بر امنیت دولتی یا فردی، نگاهی جامع و متوازن ارائه می دهد که در آن همه بازیگران،هم ذی حق و هم مسئول اند. چنین نگرشی می تواند با انطباق بر شرایط اجتماعی و فرهنگی امروز، مبنای طراحی سیاست های امنیتی پایدار و عدالت محور در جوامع اسلامی قرار گیرد.

Keywords:

تفسیر موضوعی قرآن , حکمرانی سیاسی , حکمرانی امنیت , بنی اسرائیل