نثر مرسل سیاست نامه در خدمت گفتمان قدرت

نثر مرسل، مطلق یا ساده نخستین نوع از اقسام نثر مکتوب فارسی است. بدین مفهوم که افکار و معانی در قالب کلمات و جملات ساده و رسا بیان می شود. واژه مرسل اسم مفعول از مصدر ارسال به معنی رهاشده و آزاد است، یعنی به صنایع ادبی مقید نیست و «آن معادل praso یا proversa oratio در لاتین است، که به معنی نثر و سخن مستقیم و سرراست و آزاد است. در حقیقت نثر مرسل صورت مکتوب زبان گفتاری است، بدون عنایت به هنرورزی های ادبی که بعدها مرسوم شد» (شمیسا، ۱۳۸۲: ۲۳). ایجاز و اختصار، ساده نویسی و دوری از آرایه پردازی، تکرار یک واژه یا یک فعل یا یک جمله، کوتاهی جمله ها، کمی لغات عربی، استفاده از افعال نیشابوری، کاربرد لغات کهن فارسی، کاربرد آیات و اخبار به قدرت ضرورت ادای مطلب، عدم کاربرد سجع و موازنه از ویژگی های عمده نثر مرسل است. تغییر و تحولات سبکی همواره در گرو تغییر و تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. به همین سبب هرگاه در تاریخ تغییر حکومت و نظامات سیاسی صورت گیرد، تغییر سبک در همه ساختارهای ادبی و هنری مثل نقاشی و معماری نیز صورت می گیرد. نثر مرسل از دوره سامانیان یعنی نیمه اول قرن چهارم آغاز شد و با تغییر و تحولات سیاسی حکومت ها اندکی تحول یافت. در دوره سامانیان به فرهنگ ایرانی توجه وافری شد و در نتیجه نثر مرسل با پشتوانه زبان فارسی دری پدید آمد. پس از سامانیان، ترکان غزنوی حکومت ایران را در دست گرفتند. آنان در ایران زاده شده بودند و مدت ها در دستگاه سامانیان امور خطیر را بر عهده داشتند. پس از قدرت یافتن نیز همان رسوم عهد سامانی را ادامه دادند؛ اما قوم وحشی سلجوقیان از همه نظر رسوم خاص خود را داشتند. حتی اسم های عجیب و غریب ترکی نظیر طغرل و چغری آنها جلب نظر می کند. آنان قومی بدوی بودند که نظام ابتدایی قبیله ای داشتند و مدت ها طول کشید تا متمدن شوند. ایشان به کمک وزیران و دیوانیان ایرانی نظام اجتماعی و سیاسی خود را پایدار کردند. پس از سبک دوره سامانی و غزنوی سبک دوره سلجوقی که مورد نظر ماست، رواج یافت. از یک سو با سبک قدیم اندک تفاوت هایی دارد و از دیگر سو واسطه رسیدن به نثر فنی است. باید توجه داشت که نثر یک ابزار در خدمت محقق شدن اندیشه نویسنده است. چنانچه این ابزار ناکافی و ناکارآمد باشد، مفهوم به طور دقیق به مخاطب منتقل نمی شود. نثر غالب در قرن پنجم نثر مرسل است. بنابراین عمده متون با توجه به درک و فهم مخاطب به همین سبک است. در این مقاله به بررسی نثر مرسل سیاست نامه می پردازیم که تا چه اندازه توانسته اهداف پادشاه سلجوقی را برآورده کند، در خدمت گفتمان قدرت باشد.

Keywords:

نثر مرسل , سیاست نامه , گفتمان قدرت , خوجه نظام الملک , دوره سلجوقی